Buynuzlu Maral Əfsanəsi : Mifoloji Köklər, Folklorda

İnsanlığın minilliklər boyu formalaşmış mədəniyyət və mifoloji ənənələrində heyvanların simvolik yeri bənzərsizdir. Onların arasında buynuzlu maral obrazı ən qədim və dərin mənalarla yüklənmiş mifoloji simvollardan biridir. Buynuzlu maral yalnız təbiətin gözəl varlığı deyil, həm də ruhani aləmlə yer arasındakı körpü, yolgöstərən, qoruyucu, bəzən də ilahi varlıq kimi qəbul olunur. Azərbaycan folkloru və ümumtürk mifologiyası bu obrazı həm xalq nağıllarında, həm dastanlarda, həm də qədim daş abidələrdə və sənət nümunələrində yaşadıb.

Buynuzlu maralın mifoloji və mədəni yeri, onun haqqında formalaşan əfsanələrin motivləri, simvolizmi, bədii təcəssümü, xalq inamlarında qorunub saxlanması və günümüzə ötürülməsi zəngin bir tədqiqat sahəsidir.

Buynuzlu maralın mifoloji kökləri

Buynuzlu maral, ümumtürk mifologiyasında qədim totemlərdən və müqəddəs varlıqlardan sayılır. Orta Asiya, Altay, Sibir, Anadolu və Qafqaz türk xalqlarının şifahi ənənələrində maral, xüsusilə buynuzlu və ağ maral ilahi başlanğıc, təbiətin himayədarı, ruhların dünyasının elçisi kimi qəbul edilir. Qədim türklərdə maralın buynuzları göy və yer arasındakı əlaqənin, həyatın sonsuz dövranının, ruhun bədənə qovuşmasının və yeni başlanğıcın simvoludur.

Qədim petroqliflərdə və daş abidələrdə təsvir edilən buynuzlu marallar – xüsusilə Gəmiqaya, Qobustan, Altay və Tuva petroqliflərində – bu heyvanın təkcə ov obyektinə deyil, mədəni və dini rəmzə çevrildiyini göstərir. Bəzi araşdırmalara görə, buynuzlu maralın obrazı “Ana maral” və ya “Qutsal ana” motivi ilə də bağlıdır. Onun bədii təsvirlərində və əfsanələrdə maral çox zaman qadın ana obrazı ilə vəhdət təşkil edir, bərəkət və məhsuldarlığın rəmzi kimi çıxış edir.

Azərbaycan folklorunda buynuzlu maral əfsanəsi

Azərbaycan xalq ədəbiyyatında buynuzlu maral obrazı müxtəlif formalarda qorunub saxlanılıb. Xüsusilə qədim xalq nağıllarında, dastanlarda, şifahi rəvayətlərdə maral yolgöstərən, çətin vəziyyətdən çıxış yolu tapan, qəhrəmanlara sirli güc və ya xəbər gətirən bir varlıq kimi təsvir edilir. Maralın buynuzları güc, müdriklik və yuxarı aləmlə əlaqənin simvoludur.

Əfsanələrdə buynuzlu maral çox vaxt itmiş və ya azmış ovçunu qaranlıq meşədən çıxarır, uşağa kömək edir, bəzən də insanı təhlükədən xilas edir. Maral qəhrəmanın yuxusuna girərək ona ruhən dəstək olur, bəzən də oğlanı və ya qızı müxtəlif sınaqlardan keçirir, onları mənəvi təkamülə hazırlayır.

Qarabağ, Zəngəzur, Naxçıvan, Şəki-Zaqatala bölgələrində maralın müqəddəs heyvan kimi qəbul olunduğu, qocaların və ovçuların maral barədə hekayələr danışdığı, bəzi yerlərdə maralın öldürülməsinin günah sayıldığı hələ də yaşayan ənənələrdəndir. Xüsusilə “ağ maral”, “qızıl buynuzlu maral” və “göy maral” motivləri folklorda geniş yayılıb.

Ümumtürk mifologiyasında maral simvolizmi

Türkdilli xalqlar arasında buynuzlu maral obrazı universal mənaya malikdir. Altay və Sibir türkləri maralı yolgöstərən, qoruyucu ruh, göydən göndərilən elçi və ya təbiətin müqəddəs varlığı kimi qəbul ediblər. Tuva, Qazax, Yakut, Saxa, Uyğur, Qaraqalpaq, Başqırd və Anadolu türklərinin nağıl və dastanlarında da maral obrazı mərkəzi yer tutur.

“Maral ana” və ya “Ağ maral” motivləri qədimdən müqəddəs bilinir, əfsanələrdə maral bəzən türk qəhrəmanına yol göstərir, yeni torpaqlara aparır, bəzən isə göylə yer arasında vasitəçi rolunu oynayır. Maralın buynuzları göy və yer, həyat və ölüm, insan və ruhlar dünyası arasında körpü kimi təsvir edilir.

Əfsanənin əsas motivləri və süjetləri

Buynuzlu maral əfsanəsinin motivləri regiondan regiona dəyişə bilər, lakin əsas süjet xətləri çox vaxt bənzərdir:

• Yolgöstərən maral: Qəhrəman itir, ya da yolu azır. Meşədə və ya səhrada ona buynuzlu maral rast gəlir. Maral ona yol göstərir, qaranlıqdan çıxarır, bəzən də sirli bir diyarın qapısını açır.
• Maral və ovçu: Ovçu gözəl maral görür, onu izləməyə başlayır, lakin maral həmişə uzaqlaşır. Sonda ovçu maralın ardınca gedərək ruhani təkamülə çatır və ya sınaqlardan keçir.
• Ana maral motivi: Qədim əfsanələrdə maral bəzən ana ruhu, məhsuldarlığın və bərəkətin simvolu kimi çıxış edir. O, qəhrəman uşağı və ya tayfanı bəladan qoruyur, onlara ruzi və bərəkət bəxş edir.
• Müqəddəs maral və qurban: Maral müqəddəs sayılır, onu öldürmək, yaxalamaq günah hesab edilir. Maral qurbanı qəbul edən ilahi varlıq və ya tanrı elçisi kimi çıxış edir.

Arxeoloji tapıntılar və sənət nümunələrində maral obrazı

Azərbaycan və Orta Asiya ərazisindəki qədim qayaüstü rəsmlər, metal sənətkarlığı nümunələri və arxeoloji tapıntılar buynuzlu maralın qədim dövrlərdən müqəddəs obraz kimi yaşadığını təsdiqləyir. Gəmiqaya və Qobustan petroqliflərində maral təsvirləri, Altay və Tuva qızıl-gümüş sənət əsərlərində maral fiqurları, qədim türk daş heykəllərində və silahların üzərində maral motivləri geniş yer alıb.

Xüsusilə “Sibir heyvan üslubu” deyilən sənət cərəyanında maral və onun buynuzları zərif, bəzən də stilizə edilmiş formada təsvir olunub. Bu təsvirlər əcdadların təbiətə olan hörmətini və maralı ilahi simvol kimi qəbul etdiklərini göstərir.

Əfsanənin psixoloji və ruhani mənaları

Buynuzlu maral əfsanəsi təkcə mifoloji və bədii obraz deyil, həm də psixoloji və ruhani məna daşıyır. Maral qədim insan üçün qorxu, ehtiyat, eyni zamanda ümid, bərəkət, kömək və ilahi himayənin rəmzi idi. Maralın tez qaçan, ehtiyatlı və eyni zamanda yollaşdırıcı təbiəti insan həyat yolunun, sınaqların, axtarış və tapıntının simvoludur.

Əfsanədə qəhrəman maralın ardınca gedərkən sınaqlardan keçir, qorxularını aşır, özünü tapır və həyatın sirrini dərk edir. Bu, insanın daxili təkamül yoluna bədii işarədir. Maral, həm də həyatın və ölümsüzlüyün, təbiətlə insanın vəhdətinin, ruhun yüksəlişinin simvoludur.

Maral əfsanəsinin müasir dövrdə yaşaması

Bugünkü Azərbaycan xalq ədəbiyyatında, uşaq nağıllarında, teatr və bədii filmlərdə maral motivi yaşamağa davam edir. Bir çox bölgədə toponimlərdə, ailə adlarında, dekorativ-tətbiqi sənətdə maral rəsmləri geniş yayılıb. Xüsusilə məktəbli şifahi yaradıcılığında, folklor kollektivlərinin repertuarında maral obrazı bədii-estetik ideyaların daşıyıcısıdır.

Müasir tədqiqatçılar maral əfsanəsinin həm türk, həm də Qafqaz xalqları arasında yayılmasını, müxtəlif mətn və motivlərdə yaşamasını, onun simvolik təbəqələrini və mədəni irsdəki yerini araşdırmağa davam edirlər.

Əfsanənin bədii və təsviri sənətdə əksi

Maral motivi Azərbaycan və ümumtürk incəsənətində, xüsusilə xalçaçılıq, zərgərlik, təsviri və dekorativ sənətdə tez-tez rast gəlinir. Qədim xalça ornamentlərində, bəzək əşyalarında, mis qabların üzərində, xalq musiqisində və rəqslərdə maral motivi qorunub saxlanılır. Bu, həm ənənəvi dünyagörüşün, həm də milli özünüdərkin əlamətidir.

Buynuzlu maral əfsanəsi qədim türkdilli xalqların və Azərbaycan xalqının ruhani və mədəni irsində bənzərsiz yer tutur. Maral obrazı insan və təbiət arasında harmoniyanın, qoruyucu qüvvənin, yeni həyatın və mənəvi təkamülün rəmzidir. Əfsanədəki maral yolu itirmiş insanı işıqlı gələcəyə, həqiqətə və ruhi kamilliyə aparır. Bu ənənə və motivlər nə qədər qədim olsa da, bu gün də bədii yaradıcılıqda, gündəlik şüurda, xalq yaddaşında və mədəni dəyərlərdə yaşamaqda davam edir. Buynuzlu maralın sirlərini öyrənmək, folklorumuzun və ümumtürk irsinin qədim qatlarını anlamaq üçün yeni nəsillərə zəngin tədqiqat imkanları açır.

Ən Çox Verilən Suallar