Buynuz Qişa : Anatomiyası, Zədələnməsi, Funksiyası

Gözün sağlamlığı insan orqanizminin ümumi rifahı və həyat keyfiyyəti üçün olduqca vacibdir. Görmə orqanının mürəkkəb quruluşunda ön səth – yəni buynuz qişa (latınca cornea) – xüsusi rol oynayır. Buynuz qişa şəffaf, nazik və elastik quruluşu ilə göz almasını xarici təsirlərdən qoruyan, işıq şüalarını büküb torlu qişaya yönəldən və kəskin görmənin təmin olunmasında əsas rol oynayan təbəqədir. Onun zədələnməsi bir çox hallarda görmənin kəskin zəifləməsi, göz ağrısı, infeksiya və digər ciddi fəsadlarla nəticələnə bilər. Müasir tibbdə buynuz qişa travmalarının diaqnostika və müalicəsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Buynuz qişa zədələnmələri həm qəfil travma, həm kimyəvi və ya termiki yanıq, həm də xroniki və infeksion xəstəliklər nəticəsində meydana gələ bilər. Zədələnmənin ağırlığı və nəticələri birbaşa zərərin dərinliyindən, genişliyindən, vaxtında tibbi müdaxilə olunmasından asılıdır. Buynuz qişa şəffaflığını itirərsə, görmə qabiliyyəti hətta tamamilə itə bilər.

Buynuz qişanın anatomiyası və funksiyası

Buynuz qişa göz almasının ön hissəsində yerləşən şəffaf, qan-damarları olmayan, bir neçə təbəqədən ibarət incə membrandır. Onun əsas funksiyası gözə daxil olan işığı qırmaq və fokuslamaq, həmçinin gözün daxili strukturlarını xarici təsirlərdən qorumaqdır. Buynuz qişanın əsas təbəqələri epitel, Bowman membranı, stromal təbəqə, Descemet membranı və endotel təbəqəsidir.

Epitel qatı buynuz qişanı mexaniki, kimyəvi və mikrob mənşəli təsirlərdən qoruyur. Stromal təbəqə şəffaflığı və elastikliyi təmin edir. Endotel isə gözün daxili mühitinin sabitliyini saxlayır. Hər hansı bir təbəqənin zədələnməsi görmə keyfiyyətinə və göz sağlamlığına birbaşa təsir göstərir.

Buynuz qişanın zədələnmələrinin əsas növləri

Buynuz qişanın zədələnmələri müxtəlif mənşəli ola bilər:

• Mexaniki zədələnmə: Gözə kənar cisim düşməsi, zərbə, dırnaq, qıl, toz, metal, taxta, şüşə fraqmentlərinin dəyməsi. Ən çox rast gəlinən buynuz qişa travmasıdır.
• Kimyəvi zədələnmə: Qələvi və turşular, kosmetik vasitələr, məişət kimyəvi məhsulları gözə düşdükdə yaranır. Qələvi yanıq daha ağır nəticələrə səbəb olur.
• Termiki zədələnmə: Qaynar su, buxar, alov, metal ərintisi və ya yüksək temperaturla əlaqəli təsirlər nəticəsində buynuz qişa zədələnir.
• İnfeksion zədələnmə: Virus, bakteri və göbələk mənşəli infeksiyalar (keratitlər) buynuz qişada yara, ülser, turşuluq və şəffaflığın itməsinə gətirib çıxarır.
• Kroniki təsirlər: Gözün quruluğu, kontakt linza istifadəsi, bəzi dərmanlar və xroniki xəstəliklər nəticəsində mikrotravmalar və degenerativ dəyişikliklər baş verir.

Hər bir zədələnmə növü fərqli klinik mənzərə, gediş və müalicə yanaşması tələb edir.

Klinik əlamətlər və ilkin diaqnostika

Buynuz qişa zədələndikdə xəstə adətən aşağıdakı simptomlardan şikayət edir:

• Kəskin göz ağrısı və yanğı hissi
• Göz yaşarması və işıqdan qorxma (fotofobiya)
• Gözün qızarması və şişkinliyi
• Qamaşma və görmənin zəifləməsi
• Göz qapaqlarının reflektor spazmı (blefarospazm)
• Xarici cismin varlığı hissi

Ağır travmalarda qanaxma, buynuz qişada açıq və ya qapalı yara, infiltrat, ülser və ya perforasiya müşahidə oluna bilər. Kimyəvi və termiki yanıq zamanı gözün selikli qişası da zədələnir, bəzi hallarda dərin nekroz və çapıqlaşma baş verir.

Diaqnostikada əsas üsullar klinik baxış, biomikroskopiya, fluoressein boyası ilə test, oftalmoskopiya və gözün təzyiqinin ölçülməsidir. Zəruri hallarda rentgen, ultrasonoqrafiya və mikroskopik analizlər aparılır.

Ən çox rast gəlinən travmalar və klinik xüsusiyyətlər

1. Mexaniki travmalar: Ən çox kəskin ağrı, göz yaşarması, bəzən qanaxma, bəzən də buynuz qişada dərin olmayan cızıqlar və ya deşiyə səbəb olur. Xarici cismin qalıb-qalmadığını təyin etmək vacibdir.

2. Kimyəvi yanıq: Qələvi maddələrlə yanıq qısa zamanda buynuz qişanın dərin təbəqələrinə nüfuz edir və sürətli nekroza səbəb olur. Turşu yanığı daha çox səthi olur. Ağır hallarda korluğa qədər gedib çıxa bilər.

3. Termiki zədələnmələr: Qaynar su, buxar və ya alovla təmas buynuz qişanın səthi qatını yandırır, çapıq və şəffaflığın itməsinə səbəb ola bilər.

4. İnfeksion keratitlər: Xəstəlik tez-tez kontakt linza istifadəçilərində rast gəlinir. Səthi və ya dərin ülser formalaşır, irinli ifrazat və görmənin kəskin zəifləməsi baş verir.

Tibbi yardım və təcili tədbirlər

Buynuz qişa zədələnmələrində vaxtında və düzgün tibbi yardım görmənin qorunmasında həlledici rol oynayır. Ən vacib addımlar bunlardır:

• Xarici cisim və tozun təmizlənməsi: Göz steril su və ya fizioloji məhlulla bol yuyulur. Heç bir halda gözdə ilişib qalmış dərin cismin çıxarılmasına cəhd etmək olmaz, bu cərrah tərəfindən aparılmalıdır.
• Kimyəvi yanıq zamanı: Göz dərhal və uzun müddət (ən azı 20-30 dəqiqə) bol su və ya fizioloji məhlulla yuyulmalıdır. Növbəti mərhələdə dərhal həkimə müraciət olunmalıdır.
• Steril sarğı: Göz steril salfetlə örtülür, mexaniki travma zamanı infeksiyanın qarşısı alınır.
• Antibiotik və antienflamatuar dərmanlar: Yerli damcı və ya məlhəm şəklində istifadə olunur, infeksiyanın və iltihabın qarşısını almağa yönəlib.
• Ağrı və spazm əleyhinə preparatlar: Blefarospazm və ağrının azaldılması üçün təyin olunur.
• Kontakt linzanın çıxarılması: Travma və ya infeksiya zamanı linzalar dərhal çıxarılmalı, müalicəyə qədər istifadə olunmamalıdır.

Əlavə müalicə üsulları və reabilitasiya

Ağır travmalar və ya infeksiyalar zamanı xəstə oftalmoloji stasionara yerləşdirilir və kompleks müalicə aparılır. Ciddi hallar cərrahi müdaxilə tələb edə bilər – perforasiya, dərin ülser, çapıq və ya buynuz qişanın şəffaflığının tam itməsi zamanı keratoplastika (buynuz qişa transplantasiyası) icra edilir.

Bərpa dövründə gözə damcılar, vitaminlər, yerli və ümumi immunomodulyatorlar təyin olunur. Bəzi hallarda fizioterapiya və müalicəvi kontakt linzalar istifadə edilir. Tam sağalma müddəti zədələnmənin ağırlığından və bədənin regenerasiya imkanlarından asılıdır.

Komplikasiyalar və gecikmiş fəsadlar

Vaxtında tibbi yardım olunmadıqda və ya zədələnmə dərin olduqda aşağıdakı fəsadlar yarana bilər:

• Qalıcı çapıq və buynuz qişanın bulanıqlaşması
• İridosiklitis və ya uveit
• Sekundar qlaukoma
• Göz almasının perforasiyası və infeksiyanın yayılması
• Tam və ya qismən görmə itkisi
• Gözün büzüşməsi və ya kiçilməsi (fthizis bulbi)

Bu halların qarşısının alınmasında profilaktika, düzgün ilk yardım və müasir müalicə üsullarının tətbiqi əsas rol oynayır.

Profilaktik tədbirlər və maarifləndirmə

Buynuz qişa zədələnmələrinin qarşısını almaq üçün:

• Təhlükəsiz əmək şəraiti (istehsalatda qoruyucu eynəklər, laboratoriyalarda təhlükəsizlik qaydalarına əməl)
• Kimyəvi maddələrlə işləyərkən xüsusi vasitələrdən istifadə
• Uşaqlara məişət təhlükəsizliyi qaydalarının öyrədilməsi
• Kontakt linzaların gigiyenasına riayət
• Göz travması zamanı vaxtında həkimə müraciət

Maarifləndirmə tədbirləri və risk qrupları üçün mütəmadi təlimlər buynuz qişa travmalarının azalmasına kömək edir.

Buynuz qişa zədələnmələri ciddi oftalmoloji problemlər sırasındadır və bəzən insanın görmə qabiliyyətinin tamamilə itməsi ilə nəticələnə bilər. Hər bir mexaniki, kimyəvi, termiki və ya infeksion travma zamanı vaxtında və düzgün tibbi müdaxilə, müasir müalicə və bərpa protokollarına əməl olunması həyat keyfiyyəti üçün vacibdir. Gözün qorunması, profilaktika və maarifləndirmə tədbirləri zədələnmə riskini azaldır, ağır fəsadların qarşısını alır. Ən önəmlisi, heç bir simptom və ya xırda travmanı laqeyd yanaşmaq olmaz – görmənin qorunması hər bir insan üçün prioritet olmalıdır.

Ən Çox Verilən Suallar