Büst : Lüğəvi, Terminoloji Mənası, Büstlərin Hazırlanması

Bədii sənət, memarlıq və mədəniyyət tarixində xüsusi yer tutan anlayışlardan biri büst sözüdür. Həm gündəlik dildə, həm incəsənətdə, həm də ictimai həyatın müxtəlif sferalarında büst termini çox vaxt rast gəlinir. Onun məna dairəsi təkcə plastik sənətlə məhdudlaşmır, bəzən rəmzi, bəzən sosial-mədəni məna daşıyır. Büst sözünün kökləri, semantik inkişafı, dünya və Azərbaycan mədəniyyətindəki yeri, müxtəlif sahələrdə funksiyaları və bədii-estetik dəyəri zəngin və çoxşaxəli tədqiqat mövzusudur.

Büst, hər şeydən əvvəl, insanın baş və sinə hissəsinin heykəltəraşlıqda həkk olunmuş təsviridir. Bu forma ən qədim dövrlərdən indiyə qədər sənət, tarix və xatirə mədəniyyətində geniş yayılıb. Büstlər şəxsin yaddaşda əbədiləşdirilməsi, ictimai nüfuzun göstərilməsi, dövlət və mədəniyyət xadimlərinin, alimlərin, qəhrəmanların və digər şəxsiyyətlərin adını yaşatmaq üçün yaradılır. Büst termini bu baxımdan həm bədii sənətin, həm də ictimai və şəxsi xatirənin mühüm simvolu kimi çıxış edir.

Büst sözünün lüğəvi və terminoloji mənası

Büst sözü Azərbaycan dilinə fransızcadan (“buste”), latınca “bustum” (sinə, döş qəfəsi, qəbir yeri) sözündən keçib. Müasir termin kimi büst insanın yalnız baş və sinə hissəsinin plastik və ya heykəltəraşlıq formasında təsviridir. Başqa sözlə, insan fiqurunun yalnız baş, boyun və çiyinlərdən bir qədər aşağıya qədər olan hissəsi heykəldə təsvir olunursa, bu əsərə “büst” deyilir.

Büst termini eyni zamanda heykəltəraşlıqda xüsusi janrı ifadə edir. O, portret bədii formasıdır və əsasən görkəmli şəxslərin fərdi xüsusiyyətlərinin və xarakterinin təsviri üçün nəzərdə tutulur. Büst həm də monumental sənətin, dekorativ bəzək və xatirə arxitekturasının ayrılmaz elementidir.

Büstlərin tarixi kökləri və qədim dövrlərdə yeri

Büstlərin yaranma tarixi insanlıq tarixinin ən qədim mərhələlərinə gedib çıxır. Qədim Misir, Yunanıstan, Roma, Assuriya və digər sivilizasiyalarda büst forması rituallar, dini mərasimlər, ailə və dövlət xatirəsi üçün istifadə olunub. Qədim Misirdə fironların və tanrıların baş və sinə hissəsi tez-tez daşdan və ya ağacdan yonulurdu. Qədim yunanlar büst janrını portret və qəhrəman heykəltəraşlığı ilə inkişaf etdiriblər.

Antik dövrün Roma portret sənətində büst ən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatıb. Roma zadəganları və imperatorları ictimai nüfuzlarını göstərmək üçün öz büstlərini müxtəlif ictimai məkanlarda – forum, bazar, bağ, saray və məbədlərdə qoydururdular. Qədim dövr büstləri təkcə bədii deyil, həm də siyasi və sosial simvolizm daşıyırdı. Bəzən büstlər məzar daşlarının və ailə altarlarının bir hissəsi kimi də istifadə edilirdi.

Orta əsrlərdən müasir dövrə büst anlayışının təkamülü

Orta əsrlərdə büst janrı müəyyən mənada tənəzzülə uğradı, lakin intibah dövründə yenidən inkişaf etməyə başladı. İtaliya, Fransa, Almaniya, İngiltərə və digər Avropa ölkələrində büstlər tanınmış sərkərdələrin, dövlət xadimlərinin, elm və sənət adamlarının xatirəsini əbədiləşdirmək üçün yaradılırdı.

Yeni dövr büstləri daha fərdi, psixoloji dərinlik və xarakteristik xüsusiyyətləri ilə seçilirdi. XVIII-XIX əsrlərdə Avropada büstlər klassik incəsənətin əsas formalarından birinə çevrildi. O, həm də elmi portret janrının, yəni görkəmli alim və mütəfəkkirlərin abidələrinin əsas növlərindən biri oldu.

Müasir dövrdə büst həm ictimai məkanlarda, həm dövlət idarələrində, həm də şəxsi kolleksiyalarda geniş yayılıb. Bu gün də tanınmış şəxsiyyətlərin xatirəsinə büstlər ucaldılır və onların ictimai rolunun simvolu kimi qəbul edilir.

Büstlərin hazırlanma materialları və texnikaları

Büstlərin yaradılmasında müxtəlif materiallardan istifadə olunur. Ənənəvi olaraq daş (mərmər, qranit), tunc, bürünc, gil, gips, taxta, plastik və hətta müasir kompozit materiallar işlədilir. Hər bir materialın öz bədii və texniki üstünlükləri var:

• Daş: Xüsusilə mərmər və qranit uzunömürlü, klassik, monumental büstlərin əsas materialıdır.
• Tunc və bürünc: Döküm texnikası ilə hazırlanmış büstlər, əsasən açıq havada quraşdırılır və zamana davamlı olur.
• Gil və gips: Müvəqqəti və ya işçi model kimi istifadə olunan materiallardır.
• Plastik və kompozitlər: Müasir dövrdə sərgi və interyer üçün istifadə olunur.

Büstlərin hazırlanması bir neçə mərhələdən ibarətdir: ilkin modelin formalaşdırılması, detallı işləmə, qəlibə salma, materialın seçilməsi və yekun işləmə. Portret büstlərin yaradılmasında əsas məqsəd şəxsiyyətin xarakterik cizgilərinin, ruhunun və fərdi xüsusiyyətlərinin tamaşaçıya çatdırılmasıdır.

Büstlərin funksiyaları və sosial rolu

Büst təkcə sənət əsəri deyil, həm də sosial və ictimai funksiya daşıyır. Büstlər vasitəsilə şəxsiyyətin yaddaşda qalması, ictimai nüfuzun artırılması, vətənpərvərlik hissinin gücləndirilməsi və milli-mədəni kimliyin nümayiş etdirilməsi baş verir. Büstlər dövlət və ictimai idarələrin, təhsil müəssisələrinin, muzeylərin, park və xiyabanların ayrılmaz atributuna çevrilib.

Büstlər rəmzi mənada şəxsiyyətin ölümsüzlüyünü, xidmətlərinin və nailiyyətlərinin nəsillərə ötürülməsini simvolizə edir. Onlar həm də abidə və memorial arxitekturanın mühüm elementidir. Bəzən büstlər ailə xatirəsi, şəxsi kolleksiya və ya özəl mənzil interyerinin bəzəyi kimi də istifadə olunur.

Azərbaycan incəsənətində və mədəniyyətində büst janrı

Azərbaycan plastik sənətində büst janrı XX əsrdən etibarən geniş yayılıb. Azərbaycanın görkəmli heykəltəraşları – Fuad Abdurrahmanov, Ömər Eldarov, Zivar Məmmədov və başqaları bir çox dövlət və mədəniyyət xadiminin, şair və yazıçının, alim və qəhrəmanın büstünü yaradıb.

Bakıda və ölkənin müxtəlif bölgələrində Üzeyir Hacıbəyli, Nəriman Nərimanov, Səməd Vurğun, Fikrət Əmirov, Xurşidbanu Natəvan və digər şəxsiyyətlərin büstləri xalqın yaddaşında, şəhər məkanında xüsusi yer tutur. Azərbaycan məktəblərində, ali təhsil müəssisələrində, park və meydanlarda büstlər həm estetik, həm də vətəndaşlıq tərbiyəsinin vasitəsidir.

Büst sözünün məcazi və simvolik mənaları

Büst bəzən dildə rəmzi, məcazi mənada da işlənir. Məsələn, “onun büstünü ucaltmaq” ifadəsi hərfi yox, rəmzi anlam daşıyır – kiminsə adını, xidmətini, xatirəsini cəmiyyətin yaddaşında həkk etmək deməkdir. Büst həm də insanın ölməzliyinin, xidmətlərinin, nüfuzunun və sosial mövqeyinin bədii ifadəsidir.

Bəzi hallarda büst, bədii ədəbiyyatda və publisistikada şəxsiyyətin portretinin, simasının və ya idealın təsviri üçün metaforik vasitə kimi işlədilir.

Büst və portret sənəti

Portret janrında büst forması ənənəvi və klassik tərzdə seçilir. Büst portreti əsasən baş və sinə hissəsinin dəqiq plastik təsvirinə, psixoloji dərinliyə və fərdi cizgilərin vurğulanmasına əsaslanır. Portret büstləri həm canlı modeldən, həm də foto və digər mənbələrdən hazırlanır. Heykəltəraş bu formadan istifadə edərkən, personajın emosional vəziyyətini, sosial statusunu və daxili dünyasını ifadə etməyə çalışır.

Müasir incəsənətdə və texnologiyada büst motivi

Müasir dövrdə büst janrı yeni texnologiyaların (3D çap, rəqəmsal modelləşdirmə və s.) tətbiqi ilə daha da inkişaf edib. Artıq klassik materiallarla yanaşı, yeni texnologiyalarla yaradılan büstlər sərgi, interyer və hətta virtual məkanda da özünə yer tapır. Bu, büst anlayışının və estetik imkanlarının genişlənməsinə şərait yaradır.

Büstlərin ictimai qəbul və tənqidləri

Büstlərin ictimai məkanlarda yerləşdirilməsi bəzən müxtəlif fikirlərə, tənqid və müzakirələrə səbəb olur. Bu, əsasən şəxsiyyətlərin ictimai nüfuzu, tarixi rolunun mübahisəliliyi və ya ideoloji baxışların dəyişməsi ilə bağlıdır. Buna baxmayaraq, büstlərin əsas funksiyası – şəxsiyyətin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi və bədii irsin yaşadılması – daim aktual qalır.

Büst anlayışı insanın tarixdə, mədəniyyətdə və sənətdə əbədiləşdirilməsi yolunda ən əhəmiyyətli vasitələrdən biridir. Büstlər həm klassik, həm müasir incəsənətin, həm də ictimai həyatın ayrılmaz hissəsidir. Onlar şəxsiyyətin bədii və sosial obrazını nəsillərə çatdırır, ictimai şüurda mühüm simvola çevrilir. Büst janrı nə qədər inkişaf etsə də, onun mahiyyəti – insanı və onun xidmətlərini cəmiyyət yaddaşında yaşatmaqdır. Büst sənəti daim yenilənir, klassik və çağdaş formaları bir araya gətirir, insan irsinin simvolik daşıyıcısı olaraq qalır.

Ən Çox Verilən Suallar