BMT Təhlükəsizlik Şurası: Yaranma Tarixi, Əsas Vəzifələri

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Təhlükəsizlik Şurası beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyin qorunması sahəsində ən mühüm orqanlardan biridir. 1945-ci ildə yaradılan bu qurum, BMT Nizamnaməsinə əsasən, silahlı münaqişələrin qarşısını almaq, mövcud böhranları həll etmək və sülhün bərpası üçün qərarlar qəbul etmək kimi geniş səlahiyyətlərə malikdir. Təhlükəsizlik Şurasının qərarları bütün üzv dövlətlər üçün hüquqi cəhətdən məcburidir və bu, onu digər BMT orqanlarından fərqləndirən əsas xüsusiyyətdir.

Şuranın tərkibi və qərar qəbul etmə mexanizmi uzun illərdir beynəlxalq siyasətdə müzakirə mövzusu olaraq qalır. Onun 15 üzvü var: beş daimi və on qeyri-daimi üzv. Daimi üzvlər — ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Rusiya və Çin — veto hüququna malikdirlər. Bu hüquq onlara istənilən qərarın qəbuluna mane olmaq imkanı verir və beynəlxalq münasibətlərdə güc balansının formalaşmasına ciddi təsir göstərir.

Təhlükəsizlik Şurasının fəaliyyəti yalnız müharibə və sülh məsələləri ilə məhdudlaşmır. O, həm də terrorizm, nüvə silahlarının yayılmasının qarşısının alınması, sanksiya rejimlərinin tətbiqi və sülhməramlı əməliyyatların həyata keçirilməsi kimi sahələrdə mühüm rol oynayır. Şuranın iclasları zamanı qəbul edilən qətnamələr beynəlxalq hüquq normalarına əsaslanır və BMT üzvü olan bütün dövlətlər üçün bağlayıcı xarakter daşıyır.

Tarix boyu Təhlükəsizlik Şurası bir çox mühüm beynəlxalq hadisələrdə həlledici rol oynamışdır. Koreya müharibəsindən tutmuş Yaxın Şərq münaqişələrinə, Afrika ölkələrindəki böhranlardan Balkanlardakı sülhməramlı missiyalara qədər müxtəlif sahələrdə onun müdaxiləsi dünya siyasətinə təsir göstərmişdir. Azərbaycan da BMT Təhlükəsizlik Şurası ilə əməkdaşlıq çərçivəsində ərazi bütövlüyü məsələsində mühüm dəstək əldə etmişdir.

BMT Təhlükəsizlik Şurasının Yaranma Tarixi

Təhlükəsizlik Şurası 1945-ci ildə San-Fransisko Konfransında qəbul edilən BMT Nizamnaməsinə əsasən yaradılıb. İkinci Dünya Müharibəsinin bitməsi ilə dünya liderləri beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin formalaşdırılması zərurətini gördülər. Bu məqsədlə sülhün qorunması və münaqişələrin qarşısının alınması üçün daimi fəaliyyət göstərən bir qurumun yaradılması qərara alındı.

San-Fransisko Konfransında qəbul edilən sənədlərdə Təhlükəsizlik Şurasının səlahiyyətləri və strukturu dəqiq müəyyənləşdirildi. Onun beynəlxalq sülhün qorunması üçün hərbi, siyasi və diplomatik vasitələrdən istifadə edə biləcəyi təsbit olundu. Bu, onu BMT-nin ən güclü orqanlarından birinə çevirdi.

Təhlükəsizlik Şurasının Əsas Vəzifələri

Şuranın başlıca vəzifəsi beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyi qorumaqdır. Bu məqsədlə o, münaqişələrin sülh yolu ilə həlli üçün vasitəçilik edir, zərurət olduqda isə sanksiyalar tətbiq edir və ya hərbi əməliyyatlara icazə verir.

Təhlükəsizlik Şurası, həmçinin, BMT-nin sülhməramlı qüvvələrinin yaradılması və idarə olunması, terrorizm və kütləvi qırğın silahlarının yayılmasının qarşısının alınması kimi məsələlərdə də mühüm rol oynayır. Onun qərarları bütün üzv dövlətlər üçün məcburidir.

Üzvlük Quruluşu

Təhlükəsizlik Şurası 15 üzvdən ibarətdir. Bunların 5-i daimi üzvlərdir: ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Rusiya və Çin. Qalan 10 yer isə ikiillik müddətə seçilən qeyri-daimi üzvlərə məxsusdur.

Qeyri-daimi üzvlər regionlar üzrə müəyyən kvotalar əsasında seçilir. Bu sistem dünya regionlarının Təhlükəsizlik Şurasında balanslı şəkildə təmsil olunmasına xidmət edir.

Veto Hüququ

Veto hüququ yalnız daimi üzvlərə məxsusdur və onların istənilən substantiv qərarı bloklamaq imkanı vardır. Bu mexanizm 1945-ci ildə böyük dövlətlərin maraqlarını qorumaq və onların beynəlxalq təhlükəsizlik sistemində iştirakını təmin etmək üçün nəzərdə tutulub.

Veto hüququ illərdir müzakirələrə səbəb olur, çünki o, bəzən mühüm qərarların qəbuluna mane olur. Xüsusilə geosiyasi ziddiyyətlər fonunda bu hüququn istifadəsi ciddi beynəlxalq tənqidlər doğurur.

Qətnamə Qəbul Etmə Prosesi

Təhlükəsizlik Şurasında qətnamə qəbul edilməsi üçün ən azı 9 üzvün lehinə səs verməsi lazımdır. Substantiv məsələlərdə əlavə olaraq beş daimi üzvün heç birinin vetosunun olmaması şərti var.

Qətnamələr çox vaxt böhran vəziyyətlərində qəbul olunur və BMT-nin digər orqanlarının fəaliyyət istiqamətlərini müəyyənləşdirir. Onların icrası isə üzv dövlətlər üçün məcburidir.

Sülhməramlı Əməliyyatlar

Təhlükəsizlik Şurası dünyanın müxtəlif bölgələrində sülhməramlı missiyalar təşkil edir. Bu əməliyyatlarda məqsəd münaqişə zonalarında atəşkəsin qorunması, mülki əhalinin müdafiəsi və siyasi proseslərin dəstəklənməsidir.

BMT sülhməramlıları çox vaxt hərbi, polis və mülki personaldan ibarət olur. Onlar tərəfsiz mövqe tutaraq mandat çərçivəsində fəaliyyət göstərirlər.

Azərbaycan və Təhlükəsizlik Şurası

Azərbaycan 2012–2013-cü illərdə BMT Təhlükəsizlik Şurasının qeyri-daimi üzvü olub. Bu müddət ərzində ölkəmiz beynəlxalq təhlükəsizlik məsələlərində fəal mövqe sərgiləyib.

Azərbaycanın Şurada təmsil olunması, həmçinin, Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması üçün mühüm platforma rolunu oynayıb.

Təhlükəsizlik Şurasının Çağırışları

Müasir dövrdə Təhlükəsizlik Şurası qarşısında böyük çağırışlar dayanır. Suriyada münaqişə, Ukrayna böhranı, Yaxın Şərq gərginliyi və iqlim dəyişikliyinin təhlükəsizlik aspektləri bu qurumun gündəmindədir.

Bundan əlavə, veto hüququnun istifadəsi ilə bağlı mübahisələr və struktur islahatlarının zəruriliyi də əsas müzakirə mövzularıdır.

Cədvəl – BMT Təhlükəsizlik Şurasının Üzvləri (2025-ci il üçün)

BMT Təhlükəsizlik Şurası beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin mərkəzində duran əsas qərarverici qurumdur. Onun səlahiyyətləri, tərkibi və qərarlarının məcburiliyi dünya siyasətində unikal mövqe qazandırır. Tarixən bu qurum müharibələrin qarşısının alınmasında, sülhməramlı missiyalarda və qlobal təhlükəsizlik təşəbbüslərində mühüm rol oynayıb.

Bununla yanaşı, veto hüququnun yaratdığı maneələr, böyük dövlətlərin maraqlarının ziddiyyəti və müasir təhlükəsizlik problemlərinin mürəkkəbliyi Şuranın işini çətinləşdirir. Buna baxmayaraq, Təhlükəsizlik Şurası hələ də beynəlxalq sülhün qorunması üçün ən təsirli platformalardan biri olaraq qalır.

Azərbaycan üçün də bu qurum mühüm əhəmiyyət daşıyır. Qeyri-daimi üzvlük dövründə ölkəmiz beynəlxalq təhlükəsizlik müzakirələrində fəal iştirak edib və milli maraqlarını qlobal səviyyədə müdafiə etmək imkanı qazanıb.

Gələcəkdə Təhlükəsizlik Şurasının islahatlar yolu ilə daha ədalətli, şəffaf və effektiv fəaliyyət göstərməsi beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyin möhkəmlənməsi üçün vacibdir.

Ən Çox Verilən Suallar