Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyin qorunması sahəsində ən mühüm orqanlardan biridir. Şuranın qərar qəbul etmə mexanizmində xüsusi yer tutan beş daimi üzv dünya siyasətinin ən güclü dövlətləri hesab olunur. ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Rusiya və Çin bu statusa malikdirlər. Onların hər biri İkinci Dünya Müharibəsinin qalibi kimi beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin formalaşmasında həlledici rol oynamışdır.
Daimi üzvlərin ən mühüm imtiyazı veto hüququdur. Bu hüquq onlara Təhlükəsizlik Şurasında qəbul ediləcək substantiv qərarların qarşısını almaq səlahiyyəti verir. Beləliklə, daimi üzvlər təkcə öz milli maraqlarını deyil, həm də qlobal güc balansını qorumağa çalışırlar. Bu mexanizm, bir tərəfdən, böyük dövlətlər arasında konsensusun zəruriliyini təmin edir, digər tərəfdən isə bəzi hallarda mühüm beynəlxalq qərarların qəbuluna mane olur.
Bu beş dövlətin seçilməsi tarixi, siyasi və hərbi səbəblərlə bağlıdır. Onlar həm hərbi gücə, həm də siyasi nüfuza görə dünya siyasətinin aparıcı oyunçuları olmuşlar. BMT Nizamnaməsinə əsasən, Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri dəyişdirilə bilməz. Buna görə də, bu status beynəlxalq arenada uzunmüddətli təsir gücünə malikdir.
Daimi üzvlər yalnız sülh və təhlükəsizlik məsələlərində deyil, həm də nüvə silahlarının yayılmasının qarşısının alınması, sanksiya rejimlərinin tətbiqi, sülhməramlı missiyaların idarə edilməsi kimi sahələrdə mühüm rol oynayırlar. Onların hər biri fərqli siyasi sistemlərə, iqtisadi modellərə və geosiyasi maraqlara sahibdir, lakin qlobal təhlükəsizlikdə ortaq məsuliyyət daşıyırlar.
ABŞ – Qlobal Güc Mərkəzi
ABŞ Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvlərindən biri olaraq həm iqtisadi, həm də hərbi gücü ilə seçilir. İkinci Dünya Müharibəsində qələbə qazanan əsas ölkələrdən olan ABŞ, BMT-nin yaradılmasında lider rol oynamışdır.
Ölkə beynəlxalq münasibətlərdə geniş diplomatik şəbəkəyə və hərbi alyanslara malikdir. NATO-nun əsas qurucusu kimi ABŞ qlobal təhlükəsizlik sistemində mühüm mövqedədir və BMT-də qəbul olunan bir çox qərarlara yön verə bilir.
Böyük Britaniya – Tarixi Təsir Gücü
Böyük Britaniya İkinci Dünya Müharibəsindəki qələbəsi və tarixi imperiya mirası ilə Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü statusunu qazanmışdır. London beynəlxalq hüququn formalaşmasında, müstəmləkə sonrası münasibətlərdə və diplomatik vasitəçilikdə mühüm rola sahibdir.
Britaniya silahlı qüvvələri və diplomatik təcrübəsi ilə qlobal böhranlarda aktiv iştirak edir. O, həm də nüvə silahına malik azsaylı dövlətlərdən biridir.
Fransa – Avropada Siyasi Liderlik
Fransa Təhlükəsizlik Şurasında Avropanın digər böyük güclərindən biri kimi yer alır. Paris beynəlxalq mədəniyyətin, hüququn və diplomatiyanın formalaşmasında önəmli rol oynamışdır.
Fransa müstəqil xarici siyasəti ilə fərqlənir və bir çox hallarda ABŞ və Böyük Britaniya ilə ortaq, lakin bəzən fərqli mövqelər nümayiş etdirir. Həmçinin, Afrika və Yaxın Şərqdə tarixi əlaqələrə sahibdir.
Rusiya – Siyasi və Hərbi Güc
Rusiya Federasiyası, SSRİ-nin varisi olaraq, Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvlüyünü davam etdirir. Moskva beynəlxalq münasibətlərdə mühüm strateji oyunçudur və hərbi gücü ilə seçilir.
Rusiyanın xarici siyasəti çox vaxt Qərb dövlətlərinin mövqelərindən fərqli olur. Bu da Şurada müxtəlif məsələlərdə fikir ayrılıqlarına səbəb olur.
Çin – Asiyanın Siyasi Nəhəngi
Çin Xalq Respublikası 1971-ci ildən etibarən Təhlükəsizlik Şurasında daimi üzv statusuna malikdir. Ondan əvvəl bu yer Tayvana məxsus idi. Pekin iqtisadi yüksəlişi və beynəlxalq təsir dairəsinin genişlənməsi ilə qlobal siyasətdə getdikcə daha güclü mövqe tutur.
Çin beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıq layihələrində, xüsusilə də “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsündə fəal rol oynayır və sülhməramlı əməliyyatlara mühüm töhfələr verir.
Veto Hüququnun İmkanları və Məhdudiyyətləri
Veto hüququ daimi üzvlərin ən böyük səlahiyyətidir. Bu hüquq vasitəsilə onlar istənilən substantiv qətnaməni bloklaya bilirlər.
Ancaq veto hüququ bəzən beynəlxalq böhranların həllinə mane olur. Məsələn, Suriyada münaqişə zamanı daimi üzvlərin bir-birinə zidd mövqeləri qərar qəbulunu çətinləşdirmişdir.
Daimi Üzvlərin Beynəlxalq Təşəbbüsləri
Daimi üzvlər BMT çərçivəsində və ondan kənarda bir sıra beynəlxalq təşəbbüslərin müəllifidir. Bunlara nüvə silahlarının yayılmaması müqaviləsi, sülhməramlı missiyalar və humanitar yardım proqramları daxildir.
Onların qlobal miqyaslı layihələri beynəlxalq təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsinə və iqtisadi inkişafın təşviqinə yönəlmişdir.
Beynəlxalq Arenada Güc Balansı
Daimi üzvlərin mövqeləri bəzən üst-üstə düşsə də, çox vaxt rəqabətli xarakter daşıyır. Bu rəqabət beynəlxalq münasibətlərin mürəkkəb və çoxqütblü təbiətini göstərir.
Güc balansı sistemi, hər bir daimi üzvün öz təsir dairəsini qorumağa çalışdığı, eyni zamanda qlobal sabitliyi təmin etməyə yönəldiyi bir mühit yaradır.
Cədvəl – BMT Təhlükəsizlik Şurasının Daimi Üzvləri
| Ölkə | Üzvlük Statusu | Veto Hüququ | Nüvə Silahı |
|---|---|---|---|
| ABŞ | Daimi | Var | Var |
| Böyük Britaniya | Daimi | Var | Var |
| Fransa | Daimi | Var | Var |
| Rusiya | Daimi | Var | Var |
| Çin | Daimi | Var | Var |
BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri beynəlxalq münasibətlərdə ən güclü dövlətlərdir. Onların hər biri həm hərbi, həm siyasi, həm də iqtisadi baxımdan dünya siyasətinin aparıcı qüvvələridir. Bu status onlara yalnız böyük nüfuz deyil, həm də qlobal məsuliyyət gətirir.
Veto hüququ kimi səlahiyyətlər, hər bir daimi üzvün öz milli maraqlarını qorumaqla yanaşı, beynəlxalq sülhü təmin etmək istiqamətində ortaq qərarlar qəbul etməsini zəruri edir. Lakin bu mexanizm bəzən münaqişələrin həllində çətinliklər yaradır.
Daimi üzvlərin mövcudluğu BMT sisteminin sabitliyinə mühüm təsir göstərir. Onlar beynəlxalq hüququn formalaşmasında, sülhməramlı əməliyyatlarda və qlobal problemlərin həllində əsas rol oynayırlar.
Gələcəkdə beynəlxalq təhlükəsizlik çağırışlarının artması, bu ölkələrin daha sıx əməkdaşlıq etməsini və güc balansının qorunmasını tələb edəcək. Daimi üzvlər arasında dialoq və kompromis qlobal sülhün qorunması üçün vacib amil olaraq qalacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Rusiya və Çindir. Bu ölkələr İkinci Dünya Müharibəsinin qalibləri olaraq bu statusu əldə ediblər və beynəlxalq təhlükəsizlikdə xüsusi rol oynayırlar.
Daimi üzvlərin ən böyük imtiyazı veto hüququdur. Bu, onlara Təhlükəsizlik Şurasında qəbul ediləcək substantiv qətnamələri bloklamaq imkanı verir.
Veto hüququ Təhlükəsizlik Şurasında qəbul ediləcək substantiv məsələlərdə tətbiq olunur. Bu hüquq yalnız daimi üzvlərə məxsusdur.
ABŞ beynəlxalq təhlükəsizlikdə, iqtisadiyyatda və diplomatiyada qlobal liderdir. NATO-nun əsas qurucusu olaraq, BMT-də mühüm təsir gücünə malikdir.
Böyük Britaniya tarixi diplomatik təcrübəyə malikdir və qlobal məsələlərdə mühüm vasitəçi rolunu oynayır. O, nüvə silahına malik azsaylı dövlətlərdəndir.
Fransa müstəqil xarici siyasəti, Afrika və Yaxın Şərqdəki tarixi əlaqələri ilə seçilir. O, həm də nüvə silahına malik ölkələrdən biridir.
Rusiya hərbi gücü və geosiyasi təsiri ilə Təhlükəsizlik Şurasında mühüm rol oynayır. Xarici siyasəti çox vaxt Qərb ölkələrinin mövqelərindən fərqli olur.
Çin İkinci Dünya Müharibəsində qalib dövlətlərdən biridir. 1971-ci ildən Təhlükəsizlik Şurasında yer alır və iqtisadi gücü ilə qlobal siyasətdə təsirini artırır.
BMT Nizamnaməsinə əsasən, Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri dəyişdirilə bilməz. Bu status yalnız Nizamnamənin dəyişdirilməsi ilə mümkündür.
Onlar münaqişələrin həlli, sülhməramlı əməliyyatların idarəsi və qlobal təhlükəsizlik təşəbbüslərində əsas qərarverici qüvvədirlər.
