Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) qəbul etdiyi qətnamələr beynəlxalq hüququn əsas alətlərindən biri hesab olunur. Bu sənədlər sülhün qorunması, münaqişələrin həlli, insan hüquqlarının müdafiəsi, iqtisadi və sosial inkişafın təşviqi kimi geniş spektrli mövzuları əhatə edir. Qətnamələr BMT-nin müxtəlif orqanları tərəfindən qəbul olunsa da, ən böyük təsir gücünə Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi sənədlər malikdir.
BMT qətnamələri dövlətlərarası münasibətlərin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Onlar hüquqi baxımdan iki əsas kateqoriyaya bölünür: məcburi qüvvəyə malik qətnamələr və tövsiyə xarakterli qətnamələr. Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən qəbul edilən məcburi sənədlər bütün üzv dövlətlər üçün bağlayıcıdır, Baş Assambleya tərəfindən qəbul edilən sənədlər isə tövsiyə xarakteri daşıyır.
Qətnamələrin hazırlanması prosesi çox mərhələlidir. Əvvəlcə müzakirə olunacaq məsələ gündəliyə daxil edilir, daha sonra layihə hazırlanır, üzv dövlətlər tərəfindən təkliflər verilir və səsvermə yolu ilə qəbul edilir. Qətnamə qəbul edildikdən sonra onun icrası ilə bağlı mexanizmlər müəyyən edilir.
Tarix boyu BMT qətnamələri bir çox mühüm beynəlxalq məsələlərin həllində həlledici rol oynayıb. Məsələn, Koreya müharibəsinin dayandırılması, Cənubi Afrikada aparteid rejiminin ləğvi, İraqın Küveytdən çıxarılması kimi hadisələrdə qətnamələr mühüm hüquqi baza olub. Azərbaycanın da maraqlarına toxunan qətnamələr, xüsusən Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı qəbul edilən sənədlər, beynəlxalq hüquq çərçivəsində mövqelərimizin dəstəklənməsinə töhfə verib.
BMT Qətnamələrinin Hüquqi Əhəmiyyəti
BMT qətnamələri beynəlxalq hüququn işlək mexanizmlərindən biridir. Onlar dövlətlərin üzərinə hüquqi öhdəliklər qoyur və beynəlxalq münasibətlərin sabitliyinə xidmət edir.
Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri BMT Nizamnaməsinin 25-ci maddəsinə əsasən bütün üzv dövlətlər üçün məcburidir. Bu məcburiyyət beynəlxalq hüququn tətbiqində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Qətnamə Növləri
Qətnamələr qəbul edən orqana görə fərqlənir. Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri məcburi qüvvəyə malikdir, Baş Assambleyanın qətnamələri isə tövsiyə xarakterlidir.
Bundan başqa, qətnamələr tematik baxımdan da təsnif olunur: sülh və təhlükəsizlik, insan hüquqları, iqtisadi-sosial inkişaf, humanitar məsələlər və s.
Təhlükəsizlik Şurası Qətnamələri
Təhlükəsizlik Şurası beynəlxalq sülhü təhdid edən hallarda qətnamələr qəbul edir. Bu sənədlər bəzən sanksiya tətbiqini, bəzən də hərbi əməliyyatlara icazə verilməsini nəzərdə tutur.
Məsələn, 1990-cı ildə İraqın Küveyti işğalına qarşı qəbul edilən 678 saylı qətnamə hərbi əməliyyatlara hüquqi əsas yaratmışdı.
Baş Assambleya Qətnamələri
Baş Assambleya qətnamələri əsasən tövsiyə xarakteri daşıyır və beynəlxalq ictimai rəyin formalaşmasına təsir edir. Bu qətnamələr çox vaxt beynəlxalq əməkdaşlığın genişlənməsinə xidmət edir.
Azərbaycanla bağlı qəbul edilən bir sıra Baş Assambleya qətnamələri ölkəmizin ərazi bütövlüyünü və suverenliyini dəstəkləyib.
Qətnamələrin Qəbul Prosesi
Qətnamələrin qəbul prosesi müzakirə, layihə hazırlanması, düzəlişlərin edilməsi və səsvermədən ibarətdir. Təhlükəsizlik Şurasında qəbul üçün 15 üzvdən ən azı 9-nun lehinə səs verməsi və daimi üzvlərdən heç birinin veto tətbiq etməməsi tələb olunur.
Baş Assambleyada isə sadə səs çoxluğu kifayətdir.
Qətnamələrin İcrası
Qətnamələrin icrası BMT orqanları və üzv dövlətlər tərəfindən həyata keçirilir. Məcburi qətnamələrin icrasına nəzarət Təhlükəsizlik Şurasının üzərinə düşür.
Bəzi hallarda xüsusi komitələr yaradılır və ya sanksiya rejimləri tətbiq olunur.
Azərbaycan və BMT Qətnamələri
Azərbaycanın ərazi bütövlüyü ilə bağlı 1993-cü ildə Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən qəbul edilən 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələr mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu sənədlər Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal olunmuş ərazilərdən çıxarılmasını tələb edir.
Bu qətnamələr beynəlxalq hüququn Azərbaycana verdiyi dəstəyi təsdiqləyən əsas sənədlərdir.
Qətnamələrin Beynəlxalq Təsiri
BMT qətnamələri dövlətlərin davranışına təsir edir, beynəlxalq münasibətlərin istiqamətini müəyyənləşdirir. Onlar həmçinin humanitar yardım proqramlarının başlanmasına, iqtisadi layihələrin icrasına və sülh proseslərinin irəliləməsinə səbəb ola bilir.
Bu təsir bəzən dərhal hiss olunur, bəzən isə uzunmüddətli proseslərdə özünü göstərir.
Cədvəl – Azərbaycanla Bağlı Əsas BMT Qətnamələri
| Qətnamə № | Qəbul Tarixi | Mövzu | Əsas Məzmun |
|---|---|---|---|
| 822 | 30 aprel 1993 | Qarabağ münaqişəsi | Kəlbəcərin işğalına son qoyulması və qoşunların çıxarılması |
| 853 | 29 iyul 1993 | Qarabağ münaqişəsi | Ağdamın işğalına son qoyulması |
| 874 | 14 oktyabr 1993 | Qarabağ münaqişəsi | Atəşkəsin təmin edilməsi və sülh planı |
| 884 | 12 noyabr 1993 | Qarabağ münaqişəsi | Zəngilan və Horadiz istiqamətində hücumların dayandırılması |
BMT qətnamələri beynəlxalq hüququn işlək və təsirli vasitələrindən biridir. Onlar dövlətlərarası münasibətlərin sabitliyini təmin etmək, münaqişələrin qarşısını almaq, insan hüquqlarını müdafiə etmək və iqtisadi-sosial inkişafı təşviq etmək məqsədi daşıyır.
Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən qəbul edilən məcburi qətnamələr hüquqi baxımdan ən güclü sənədlərdir və üzv dövlətlər üçün icrası məcburidir. Baş Assambleyanın qətnamələri isə beynəlxalq ictimai rəyin formalaşmasında mühüm rol oynayır.
Azərbaycan üçün qəbul edilmiş qətnamələr beynəlxalq hüquq çərçivəsində mövqelərimizin dəstəklənməsinə mühüm töhfə verib. Xüsusilə Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı qəbul edilən sənədlər ölkəmizin ərazi bütövlüyünü birmənalı şəkildə tanıyıb.
BMT qətnamələrinin effektivliyi onların icra mexanizmlərinin gücündən və üzv dövlətlərin siyasi iradəsindən asılıdır. Bu səbəbdən, gələcəkdə onların tətbiqində daha səmərəli mexanizmlərin işlənməsi beynəlxalq sülh və təhlükəsizlik üçün vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
BMT qətnaməsi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının orqanları tərəfindən qəbul edilən rəsmi sənəddir. O, müəyyən beynəlxalq məsələ ilə bağlı qərar və ya tövsiyələri əks etdirir.
Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi qətnamələr BMT Nizamnaməsinə əsasən məcburi qüvvəyə malikdir. Baş Assambleya qətnamələri isə tövsiyə xarakteri daşıyır.
Qətnamə layihəsi hazırlanır, müzakirə olunur, düzəlişlər edilir və səsverməyə çıxarılır. Təhlükəsizlik Şurasında qəbul üçün 15 üzvdən 9-nun lehinə səs verməsi və daimi üzvlərdən heç birinin veto tətbiq etməməsi şərtdir.
1993-cü ildə Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələr qəbul edilib. Bu sənədlər Ermənistan qoşunlarının işğal olunmuş ərazilərdən çıxarılmasını tələb edir.
Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri məcburi qüvvəyə malikdir, Baş Assambleyanın qətnamələri isə tövsiyə xarakteri daşıyır və əsasən beynəlxalq ictimai rəyin formalaşmasına xidmət edir.
Məcburi qətnamələrin icrasına Təhlükəsizlik Şurası nəzarət edir. Bəzi hallarda bunun üçün xüsusi komitələr yaradılır və sanksiyalar tətbiq olunur.
Qətnamələr sülh və təhlükəsizlik, insan hüquqları, humanitar məsələlər, iqtisadi-sosial inkişaf və beynəlxalq əməkdaşlıq kimi sahələri əhatə edə bilər.
Məcburi qətnamələr üzv dövlətlər tərəfindən yerinə yetirilməlidir. İcra üçün BMT-nin digər orqanları, xüsusi missiyalar və ya beynəlxalq koalisiyalar fəaliyyət göstərə bilər.
Onlar beynəlxalq hüquqi münasibətlərin formalaşmasına, münaqişələrin həllinə və dövlətlərin davranış qaydalarının müəyyənləşdirilməsinə mühüm təsir göstərir.
Təəssüf ki, bəzi hallarda qətnamələr tam icra olunmur. Bu, siyasi iradənin çatışmazlığı və ya geosiyasi maraqların toqquşması ilə bağlı ola bilər.
