Cəhrə minilliklərlə tarixə malik olan qədim iplik əyirmə alətidir. Onun ilkin formaları insanlıq tarixinin ilk toxuculuq mərhələləri ilə yanaşı formalaşıb. Qədim dövrlərdə insanlar yun, pambıq, kətan və digər təbii lifləri əllə əyirir, sadə və primitiv üsullarla iplik hazırlayırdılar. Bu mərhələdən sonra, əyirmə prosesini daha səmərəli etmək üçün cəhrə kimi alətlər yaradıldı. Azərbaycan ərazisində də cəhrə çox qədimdən istifadə olunub və bu alət qadınların gündəlik həyatında mühüm yer tutub.
Təkcə iplik hazırlamaq üçün vasitə deyil, həm də mədəni və sosial anlam daşıyan cəhrə, bir çox bölgədə ailə həyatının və əmək bölgüsünün simvoluna çevrilib. Xüsusilə kənd həyatında iplik əyirmək ailədaxili təsərrüfatın ayrılmaz hissəsi olub. Qadınlar cəhrə başında saatlarla iplik bükür, bu zaman həm işlərini görür, həm də bir-birilə söhbət edirdilər. Bu baxımdan, cəhrə yalnız istehsal aləti deyil, həm də sosiallaşma vasitəsi idi.
Cəhrənin texniki quruluşu və işləmə prinsipi
Cəhrə texniki baxımdan çox mürəkkəb görünməsə də, onun düzgün qurulması və istifadə qaydası böyük ustalıq tələb edir. Əsas funksiyası təbii lifləri bir-birinə bükərək iplik halına gətirmək olan bu alət, müəyyən mexaniki prinsiplərə əsaslanır. Cəhrənin başlıca hissələrinə gövdə, fırlanan ox, çarx, pedal (əgər varsa) və sarğı daxildir.
Ənənəvi cəhrələr adətən ağacdan hazırlanır və möhkəm ağac növləri – məsələn, qoz, palıd və ya fıstıq – istifadə olunur. Gövdə bütün alətin əsas dayağıdır. Ox iplik bükülən əsas hissədir və onun hərəkəti çarx vasitəsilə təmin edilir. Çarx isə əl və ya ayaq gücü ilə hərəkətə gətirilir. Bəzi cəhrələrdə pedal sistemi mövcuddur, bu zaman ayaqla hərəkət verdikdə çarx dönür və iplik yaranır.
| Hissə adı | Vəzifəsi | Material |
|---|---|---|
| Gövdə | Bütün mexanizmin dayağı | Ağac |
| Ox | Lifləri bükərək iplik halına gətirən əsas hissə | Ağac/metal |
| Çarx | Oxu fırladan mexanizm | Ağac |
| Pedal | Ayaqla hərəkət verən hissə | Ağac |
| Sarğı | Hazır ipliyin toplandığı yer | Ağac |
| Başlıq | Əyirmə prosesini dəstəkləyən hissə | Ağac və ya metal |
İplik əyirmə mərhələləri və əllə idarəetmə bacarığı
Cəhrə ilə iplik hazırlamaq bir neçə əsas mərhələdən ibarətdir. İlk növbədə istifadə olunacaq xammal – məsələn, qoyun yunu – yaxşıca təmizlənməli, yuyulmalı və qurudulmalıdır. Daha sonra liflər xüsusi daraqlarla daraqlanır, yumşaldılır və düyünlərdən azad edilir. Bu proses düzgün aparılmazsa, iplik bərabər olmur və toxuculuqda problem yarada bilər.
Liflər hazır olduqdan sonra əyirmə mərhələsi başlayır. Bu mərhələdə lif cəhrənin oxuna bağlanır və fırlanma nəticəsində bükülərək iplik halına düşür. Bükülmə davamlı və bərabər olmalıdır ki, iplik həm möhkəm, həm də elastik alınsın. İplik hazır olduqca o, cəhrənin üzərindəki sarğı hissəsinə dolanır. Peşəkar iplik əyirən qadınlar ipliyin qalınlığını əl ilə hiss edir və fırlanma sürətini ona uyğun tənzimləyirdilər.
Cəhrənin növləri və bölgələr üzrə fərqliliklər
Azərbaycanda istifadə olunan cəhrə növləri əsasən iki əsas kateqoriyaya bölünür: əl cəhrəsi və pedallı cəhrə. Əl cəhrəsi daha kiçik ölçülü və portativdir, bir əllə fırladılır. Pedallı cəhrə isə daha çox stasionar olur və pedalla hərəkət etdirildiyi üçün daha çox sürət və rahatlıq təmin edir. Hər iki növün də üstünlükləri və zəif cəhətləri mövcuddur.
Bölgələr üzrə cəhrələrin forması və bəzəkləri də fərqli ola bilər. Məsələn, Şəki, Quba və Qazax bölgələrində daha naxışlı və oyma bəzəklərlə süslənmiş cəhrələrə rast gəlinir. Bu bölgələrdə cəhrə həm funksional alət, həm də bədii sənət nümunəsi kimi hazırlanırdı. Bəzən gəlin cehizinə daxil edilən cəhrələr xüsusi zərgərlik və oyma işləri ilə bəzədilərdi.
Cəhrənin mədəni və sosial funksiyası
Cəhrə Azərbaycan mədəniyyətində yalnız təsərrüfat aləti kimi deyil, həm də mənəvi dəyər daşıyan obyekt kimi qəbul olunur. Atalar sözlərində, bayatılarda, xalq nağıllarında tez-tez cəhrə və iplik bükmə motivlərinə rast gəlinir. Məsələn, “Qız cəhrə başında tanınar” kimi ifadələr cəhrənin qadın kimliyindəki yerini və əmək bacarığını vurğulayır.
Sosial aspektdən baxıldıqda, cəhrə başında toplanan qadınlar arasında həm əmək bölüşməsi, həm də informasiya mübadiləsi baş verirdi. Böyük nənələr gənc qızlara cəhrə tutmağı, iplik əyirmə texnikalarını, hətta ailə və həyatla bağlı öyüdləri burada öyrədirdilər. Beləliklə, cəhrə həm də biliklərin nəsillərarası ötürülməsi vasitəsi kimi fəaliyyət göstərirdi.
Cəhrə ilə bağlı atalar sözləri və folklor nümunələri
Cəhrə folklorumuzda da geniş yer alıb. Xalq arasında işlənən bir çox bayatı və atalar sözündə cəhrə əyirmə və qadın zəhməti birbaşa və ya dolayı yolla ifadə olunur. Məsələn:
- “Cəhrə fırlanmasa, yun ip olmaz” – zəhmətsiz nəticə mümkün deyil.
- “İp əyirməyən qız, ev saxlaya bilməz” – ailə işlərinə bacarıqlı olmaq üçün əmək vərdişi lazımdır.
- “Cəhrəsi bəzəkli qızın, əli işsiz olar” – yalnız görünüşə önəm vermək kifayət etmir, bacarıq da vacibdir.
Bu kimi ifadələr cəhrənin mədəni təfəkkürümüzdə nə qədər dərin yer tutduğunu göstərir.
Cəhrənin sənətkarlıqla əlaqəsi
Cəhrə xalçaçılıq və toxuculuq sənətinin ayrılmaz hissəsidir. Ənənəvi Azərbaycan xalçalarının əksəriyyəti məhz cəhrədə bükülmüş ipliklərlə toxunmuşdur. İpliyin keyfiyyəti xalçanın davamlılığına, naxışın dəqiqliyinə və ümumi estetik görünüşünə birbaşa təsir edir.
Sənətkar qadınlar cəhrədə bükülmüş ipliklərin nə qədər bərk, nazik və rəng tutumlu olacağını yaxşı bilirdilər. Bu ustalıq nəsildən-nəslə ötürülürdü. Xalça toxuyanlar çox zaman öz ipliklərini özləri bükür, sonra boyaq bitkiləri ilə rəngləyirdilər.
Müasir dövrdə cəhrənin yeri və qorunması
Texnologiyanın inkişafı ilə birlikdə fabrik istehsalı ipliklər bazarda üstünlük təşkil etməyə başlasa da, cəhrə tamamilə unudulmayıb. Bu gün bir sıra etnoqrafik muzeylərdə, xalq sənətkarlığı mərkəzlərində və folklor festivallarında cəhrə ilə bağlı təqdimatlar keçirilir. Bəzi sənətkarlar isə bu ənənəni yaşatmaq üçün cəhrə ilə iplik əyirmə dərsləri təklif edir.
Bu, təkcə texniki bacarıq öyrətmək deyil, həm də milli kimliyimizi yaşatmaq məqsədi daşıyır. Gənc nəslin bu kimi ənənələrə marağının artırılması, cəhrənin uzunömürlü yaşaması üçün vacibdir.
Cəhrə minilliklər boyunca qadın əməyi, zəhmətkeşlik, ailə dəyərləri və sənətkarlığın mərkəzində yer alıb. Onun vasitəsilə hazırlanan ipliklər xalçalarımıza, geyimlərimizə və məişət əşyalarımıza forma verib. Cəhrənin təkcə texniki yox, mədəni və sosial baxımdan da dəyəri böyükdür. Bu ənənənin yaşadılması, onun gələcək nəsillərə ötürülməsi həm mədəni irsin, həm də əmək ənənələrinin qorunması baxımından olduqca vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Cəhrə iplik əyirmək üçün istifadə olunan ənənəvi alətdir. Əsasən yun, pambıq və digər lifli materialların ipliyə çevrilməsində tətbiq olunur.
Cəhrə əsasən gövdə, ox, əyirmə başlığı, çarx, pedal və iplik sarğısı hissələrindən ibarətdir. Hər hissə iplik əyirmə prosesində xüsusi funksiyaya malikdir.
Cəhrənin tarixi minilliklər əvvəl əkinçilik və maldarlıqla məşğul olan icmalara gedib çıxır. Azərbaycanda iplik əyirmə ənənəsi qədim dövrlərdən mövcuddur.
Əsasən üç növ cəhrə mövcuddur: əl cəhrəsi, ayaq pedallı cəhrə və bəzəkli cəhrə. Hər biri müxtəlif istifadə məqsədlərinə uyğun hazırlanır.
Cəhrə fırlanma hərəkəti vasitəsilə lifləri bükərək ipliyə çevirir. Liflər əvvəlcə daraqla təmizlənir, sonra ox vasitəsilə bükülərək iplik forması alır.
Ənənəvi olaraq cəhrələr ağacdan hazırlanır. Bəzi hissələrdə metal və ya dəri detallar da istifadə edilə bilər.
Cəhrə qadın zəhmətini, ailə əməkdaşlığını və ənənəvi istehsal üsullarını təmsil edir. Xalq ədəbiyyatında və atalar sözlərində də tez-tez qeyd olunur.
Bu gün cəhrə əsasən etnoqrafik muzeylərdə, folklor festivallarında və bəzi kənd təsərrüfatı icmalarında istifadə olunur.
Bəzi turizm mərkəzlərində ziyarətçilərə cəhrə ilə iplik əyirmə prosesi nümayiş etdirilir. Bu həm maarifləndirici, həm də əyləncəli fəaliyyət sayılır.
Cəhrə ənənəsini qorumaq üçün ustad dərsləri, muzey ekspozisiyaları və gənclərə yönəlik təlim proqramları təşkil olunmalıdır.
