Cəbrayıl rayonu Azərbaycanın cənub-qərbində yerləşən, strateji mövqeyə malik və zəngin tarixi-mədəni irsi ilə seçilən rayonlardan biridir. Qarabağ bölgəsinin cənub-şərqində, Araz çayının sol sahilində yerləşən bu ərazi həm təbiətinin gözəlliyi, həm də tarixi keçmişi ilə fərqlənir. 1993-cü ildən 2020-ci ilədək işğal altında qalan rayon, 2020-ci ilin oktyabrında Vətən müharibəsində qəhrəmancasına azad edildikdən sonra yenidən Azərbaycan həyatına qayıtdı. İllər boyu viran edilən kəndlər, dağıdılan mədəni irs nümunələri və infrastruktur hazırda dövlətin dəstəyi ilə sürətlə bərpa olunur.
Rayonun keçmişi Azərbaycanın qədim dövlətçilik tarixinin səhifələri ilə sıx bağlıdır. Burada yerləşən bir çox abidələr, alban məbədləri, orta əsrlərə aid qayaüstü yazılar Cəbrayılın təkcə müasir deyil, qədim mədəniyyət məkanı olduğunu göstərir. Cəbrayılın torpağı həm də böyük şəxsiyyətlər, alimlər, ziyalılar və qəhrəmanlar yetirmiş bir diyardır. İşğaldan əvvəl burada sıx məskunlaşmış əhali əsasən kənd təsərrüfatı, heyvandarlıq və bağçılıqla məşğul olurdu. Cəbrayılın torpaqları bərəkətli, iqlimi isə mülayim-quraq subtropik tipdədir ki, bu da müxtəlif növ kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsinə əlverişli imkanlar yaradır.
Coğrafi mövqe və təbii sərvətlər
Cəbrayıl rayonu Azərbaycanın cənub-qərbində, Araz çayının sol sahilində yerləşir və İranla uzun sərhəddi var. Rayonun ərazisi əsasən düzənlik və alçaq dağlıq relyeflə xarakterizə olunur. Səthi az meyilli olduğundan, burada suvarma sistemləri qurmaq və kənd təsərrüfatı sahələrini inkişaf etdirmək olduqca əlverişlidir.
İqlim xüsusiyyətləri rayonun kənd təsərrüfatı potensialını artırır. Mülayim isti iqlim, illik orta temperaturun 13-15°C arasında dəyişməsi, yağıntının isə 400-600 mm olması məhsuldarlığı yüksəldir. Araz çayının yaxınlığında yerləşməsi Cəbrayılı həm strateji, həm də ekoloji baxımdan mühüm bir məkana çevirir.
Təbii resurslar və torpaq növləri
Rayonun ərazisi təbii resurslarla zəngindir. Əsas torpaq növləri allüvial-boz-qəhvəyi, şorakətli və çimli torpaqlardır. Bu torpaqlar kənd təsərrüfatı üçün çox əlverişlidir. Aşağıdakı cədvəldə Cəbrayılın torpaq tipləri və istifadəsi üzrə təsnifat göstərilib:
| Torpaq növü | Ərazi üzrə payı | Əsas istifadə sahəsi |
|---|---|---|
| Allüvial-boz torpaqlar | 45% | Bağçılıq, bostançılıq |
| Şorakətli torpaqlar | 30% | Taxılçılıq, üzümçülük |
| Dağ çimli torpaqlar | 25% | Heyvandarlıq, otlaq sahələri |
Tarixi abidələr və mədəni irs
Cəbrayıl rayonu zəngin tarixi və arxeoloji irsi ilə tanınır. Ən qədim yaşayış məskənlərindən biri sayılan Şahvələdli kəndində eramızdan əvvəl III-II minilliklərə aid qədim insan məskənlərinə rast gəlinib. Bəzi ərazilərdə tapılan keramika nümunələri və məzar kompleksləri Azərbaycanın tarixi inkişafını izləməyə imkan yaradır.
Rayon ərazisindəki Daştəpə, Həsənxanlı, Soltanlı və Sirik arxeoloji abidələri Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərini əks etdirən zəngin məlumat qaynaqlarıdır. İşğal zamanı bu abidələrin əksəriyyəti dağıdılıb və məhv edilib. Hazırda həmin mədəni irs nümunələrinin bərpası və tədqiqi istiqamətində elmi arxeoloji işlər aparılır.
Əhali və sosial quruluş
1993-cü ilə qədər Cəbrayıl rayonunun əhalisi 62 mindən çox olub. Rayonun mərkəzi olan Cəbrayıl şəhəri ilə yanaşı 90-dan çox kənd mövcud idi. Əhali əsasən azərbaycanlılardan ibarət idi və regionda milli-mədəni birliyin qorunması vacib sosial amil kimi diqqət çəkirdi.
İşğal dövründə bütün əhali öz dədə-baba torpaqlarından didərgin salınmış, əksəriyyəti Azərbaycanın digər rayonlarında məcburi köçkün statusunda yaşamışdır. 2020-ci ildən sonra yenidənqurma prosesi ilə bərabər əhalinin doğma yurda qayıdışı da prioritet istiqamətə çevrilmişdir. Artıq Araz Vadisi İqtisadi Zonası çərçivəsində tikilən yeni məhəllələr, kəndlər və inzibati binalar bu prosesin nümunəsidir.
İşğaldan sonrakı yenidənqurma prosesi
Cəbrayıl rayonunun azad edilməsi 2020-ci ilin oktyabrında baş verdi. Azərbaycan Ordusunun qəhrəmanlığı sayəsində rayonun bütün kəndləri və şəhər mərkəzi düşməndən azad olundu. Azadlıqdan dərhal sonra dövlət tərəfindən genişmiqyaslı bərpa və yenidənqurma proqramı icra olunmağa başlandı.
Bərpa işləri üç mərhələdə həyata keçirilir:
- Minalardan təmizləmə – rayonun bütün ərazilərində ANAMA tərəfindən genişmiqyaslı mina təmizləmə əməliyyatları aparılır.
- İnfrastruktur quruculuğu – yollar, elektrik xətləri, su təchizatı və rabitə infrastrukturu yenidən qurulur.
- Sosial obyektlərin tikintisi – məktəblər, xəstəxanalar, inzibati binalar və yaşayış kompleksləri inşa edilir.
Kənd təsərrüfatı və iqtisadi potensial
Cəbrayılın əsas iqtisadi sahəsi kənd təsərrüfatı olmuşdur və bu sahənin yenidən canlandırılması istiqamətində ciddi işlər görülür. Ərazidə taxılçılıq, pambıqçılıq, üzümçülük, bostançılıq və bağçılıq üçün münbit şərait mövcuddur. Azad edilmiş ərazilərdə müasir texnologiyalarla təchiz edilmiş təsərrüfatlar yaradılır.
Hazırda Cəbrayılda “ağıllı kənd” layihəsi əsasında tikilən və innovativ üsullarla idarə olunan kənd təsərrüfatı obyektləri regionun iqtisadi gələcəyinin əsasını təşkil edir. Qovşaq logistik mərkəzlər və sənaye məhəllələrinin yaradılması da regionun iqtisadi dirçəlişini sürətləndirəcək.
Nəqliyyat və logistika imkanları
Cəbrayılın bərpa olunan nəqliyyat şəbəkəsi regionun mühüm tranzit mərkəzlərindən birinə çevrilməsini təmin edir. Zəngəzur dəhlizinə yaxınlığı və Arazboyu nəqliyyat xətlərinin qurulması bu rayonu strateji loqistika qovşağına çevirəcək.
Yeni çəkilən Horadiz–Ağbənd dəmir yolu və magistral yollar təkcə Cəbrayıl deyil, bütün Qarabağ və Şərqi Zəngəzur üçün mühüm nəqliyyat arteriyası olacaq. Bu da regionun xarici bazarlara çıxışını asanlaşdıracaq.
Təhsil və mədəniyyətin dirçəldilməsi
İşğal zamanı dağıdılmış məktəb və mədəniyyət ocaqlarının bərpası ilə bağlı intensiv işlər görülür. Artıq bir neçə kənd məktəbi inşa edilmiş, yeni müasir təhsil komplekslərinin layihələri hazırlanıb. Eyni zamanda mədəniyyət evləri, kitabxanalar və musiqi məktəblərinin bərpası və tikintisi istiqamətində tədbirlər görülür.
Təhsilin bərpası təkcə fiziki infrastrukturun qurulması deyil, həm də elmi, mənəvi və milli dəyərlərin bölgədə yenidən yaşadılması deməkdir. Dövlətin əsas hədəfi Cəbrayılın yenidən Azərbaycanın ziyalı bölgələrindən birinə çevrilməsidir.
İctimai həyat və gələcək perspektivlər
Cəbrayıl rayonunda ictimai həyatın canlanması, əhalinin sosial rifahının artırılması istiqamətində dövlət və özəl sektorun əməkdaşlığı genişlənir. Regionda məşğulluq, turizm və xidmət sahələrinin inkişaf etdirilməsi üçün investisiya təşviqləri həyata keçirilir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən rayonda bir neçə dəfə təməlqoyma mərasimləri keçirilmiş, strateji əhəmiyyətli layihələrə start verilmişdir. Bu layihələr yaxın illərdə Cəbrayılı yüksək iqtisadi və sosial göstəricilərə malik, müasir rayonlardan birinə çevirəcək.
Cəbrayıl rayonu Azərbaycanın tarixində təkcə coğrafi və inzibati ərazi olaraq deyil, həm də xalqın ruhunun, müqavimətinin və milli qürurunun simvoludur. İşğaldan azad edilmiş bu torpaq, təkcə fiziki mənada deyil, mənəvi baxımdan da bərpa olunur. Burada həyata keçirilən layihələr, yenidənqurma işləri, kəndlərin və şəhərlərin qurulması, sosial həyatın dirçəldilməsi – bunların hər biri Cəbrayılın gələcəyinin uğurlu olacağına dair açıq mesajdır.
Əsrlər boyu mədəniyyətin, tarixin və əməksevər insanların yaşadığı bu torpaqlar hazırda yenidən dirçəlir. Bütün bu addımlar Azərbaycanın güclü iradəsi və xalqın birliyi ilə həyata keçirilir. Cəbrayıl artıq təkcə bir rayon deyil, Qarabağın dirçəliş rəmzinə çevrilir. Bu dirçəliş həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq miqyasda Azərbaycanın gücünün göstəricisidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Cəbrayıl rayonu Azərbaycanın cənub-qərbində, Qarabağ iqtisadi rayonunun cənub hissəsində, Araz çayının sol sahilində yerləşir. İranla sərhəddə yerləşən rayon həm strateji mövqeyə, həm də əlverişli təbii şəraitə malikdir.
Cəbrayıl rayonu 2020-ci il oktyabrın 4-də Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğaldan azad olunub. 27 il sonra rayon tam olaraq dövlət nəzarətinə qayıdıb.
1993-cü ilə qədər Cəbrayıl rayonunun əhalisi əsasən azərbaycanlılardan ibarət idi. Əhali kənd təsərrüfatı ilə məşğul olurdu və regionda milli birliyin qorunması əsas sosial dəyər idi.
Rayonda əsasən taxılçılıq, pambıqçılıq, üzümçülük, heyvandarlıq və bostançılıq inkişaf etdirilir. “Ağıllı kənd” layihələri bu sahələrin modern texnologiyalarla inkişafını təmin edir.
Cəbrayıl rayonu Şahvələdli, Daştəpə, Soltanlı və Sirik kimi ərazilərdə yerləşən arxeoloji abidələri ilə tanınır. Bu abidələr Azərbaycan tarixinin minillik izlərini daşıyır.
Hazırda Horadiz–Ağbənd dəmir yolu, yeni magistrallar və kənd yolları inşa olunur. Zəngəzur dəhlizi ilə əlaqələndirilən nəqliyyat layihələri rayonun strateji əhəmiyyətini artırır.
Rayonda müasir məktəblərin, peşə liseylərinin və uşaq bağçalarının inşası planlaşdırılıb. Təhsil infrastrukturu tamamilə yeni əsaslarla qurulur.
Bütün yenidənqurma və bərpa işləri Azərbaycan dövləti və onun aidiyyəti qurumları tərəfindən həyata keçirilir. Prezident İlham Əliyevin nəzarəti altında sürətli inkişaf strategiyası icra olunur.
Yeni salınan yaşayış massivlərinə pilot layihələr çərçivəsində ailələr yerləşdirilir. Əhalinin mərhələli şəkildə doğma torpaqlara köçürülməsi dövlət proqramı ilə həyata keçirilir.
Rayonun inkişafı kənd təsərrüfatı, sənaye, turizm və nəqliyyat sahələri üzrə planlaşdırılır. Regionun strateji mövqeyi və resurs potensialı bu sahələrin genişlənməsinə imkan verir.
