İnsan övladının tarix boyu keçdiyi inkişaf yolları bir çox sosial və mədəni mexanizmlərlə müşayiət olunmuşdur. Bu inkişafın mərkəzində isə hər zaman bir fundamental anlayış dayanmışdır: cəmiyyət. Cəmiyyət təkcə insanların yaşadığı məkan və ya birlik deyil; bu, davranışların formalaşdığı, dəyərlərin ötürüldüyü və kollektiv təfəkkürün mövcud olduğu mürəkkəb bir sistemdir. Hər bir insan fərdi olaraq öz həyatını yaşasa da, əslində onun gündəlik fəaliyyəti, qərarları və həyat tərzi bütövlükdə cəmiyyətin strukturu ilə əlaqəlidir. İnsanlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələr, bu əlaqələrin yaratdığı sosial təbəqələşmə, hüquqi normalar, mənəvi dəyərlər və iqtisadi münasibətlər – bunların hamısı cəmiyyət dediyimiz mexanizmin parçalarıdır.
Cəmiyyət anlayışı bəzən sadəlövh şəkildə yalnız ailə, dostluq və qonşuluq münasibətləri ilə eyniləşdirilir. Halbuki bu struktur həm formal, həm də qeyri-formal sistemlərdən ibarət olan, siyasi, iqtisadi, mədəni və hüquqi elementləri özündə birləşdirən kompleks bir varlıqdır. Cəmiyyətin mahiyyətini anlamaq, onun əsas dayaqlarını və problemlərini təhlil etmək, gələcək inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirmək üçün təkcə fəlsəfi deyil, həm də sosioloji, tarixi və hüquqi yanaşmalar tələb olunur.
Cəmiyyətin elmi anlayışı və fəlsəfi əsasları
Cəmiyyət sosiologiya, antropologiya və fəlsəfə kimi elmlərdə müxtəlif formalarda izah olunmuşdur. Klassik sosioloji yanaşmalarda cəmiyyət insanların birgə yaşamaq üçün təşkil etdiyi sosial sistem olaraq qəbul edilir. Ən məşhur sosioloqlardan biri olan Emil Durkheim cəmiyyəti “insanlar arasında qarşılıqlı asılılıq yaradan sosial faktların cəmi” kimi təyin etmişdir. Karl Marks isə bu anlayışı daha çox iqtisadi münasibətlər kontekstində izah edərək, cəmiyyəti istehsal vasitələrinin bölüşdürülməsi və siniflərarası münasibətlərlə əlaqələndirmişdir.
Fəlsəfi baxımdan isə cəmiyyət insan təbiətinin və azad iradəsinin bir təzahürü olaraq ortaya çıxır. İbn Xəldun kimi müsəlman alimləri də sosial strukturun meydana gəlməsini tarixi və mədəni faktorlarla izah etmiş, bu sahədə ilkin nəzəriyyələrin əsasını qoymuşlar. Beləliklə, cəmiyyət yalnız təsadüfi bir birlik deyil, uzun zaman kəsiyində formalaşmış və müəyyən qaydalarla idarə olunan bir sistemdir.
Sosial institutlar və cəmiyyətin quruluşu
Cəmiyyəti təşkil edən əsas komponentlərdən biri sosial institulardır. Ailə, təhsil, din, iqtisadiyyat və dövlət kimi institutlar cəmiyyətin davamlılığını təmin edən əsas sütunlardır. Bu institutlar vasitəsilə insanlar sosiallaşır, cəmiyyətin dəyərlərini mənimsəyir və davranış normalarını öyrənirlər.
Sosial institutlar bir-birilə sıx bağlıdır. Məsələn, təhsil sistemində baş verən islahatlar uzunmüddətli perspektivdə əmək bazarına, ailə strukturlarına və hətta siyasi iştirak səviyyəsinə təsir göstərə bilər. Azərbaycanda bu institutlar müəyyən qədər ənənəvi dəyərlərə əsaslansa da, son illərdə qloballaşma və texnoloji inkişaf nəticəsində ciddi dəyişikliklər müşahidə olunur.
Cəmiyyətin funksiyaları və məqsədləri
Cəmiyyətin əsas funksiyası insanların kollektiv şəkildə yaşamasını təmin etməkdir. Bu yaşama forması isə sadəcə birgə mövcud olmaq deyil, həm də bir-birinə qarşılıqlı məsuliyyət daşımaq, dəyərləri paylaşmaq və birlikdə inkişaf etməkdir. Cəmiyyət hüquq vasitəsilə davranışlara nəzarət edir, təhsil vasitəsilə nəsilləri formalaşdırır və iqtisadiyyat vasitəsilə rifah səviyyəsini müəyyənləşdirir.
Aşağıdakı cədvəldə cəmiyyətin əsas funksiyaları sadalanır:
| Funksiya | İzahı |
|---|---|
| Normativ | Hüquqi və etik qaydalarla davranışı tənzimləyir |
| Sosiallaşdırıcı | Fərdləri cəmiyyətin bir parçası kimi formalaşdırır |
| İqtisadi | İstehsal, bölüşdürmə və istehlak vasitəsilə maddi ehtiyacları ödəyir |
| İdeoloji | Dəyərləri, inancları və milli kimliyi formalaşdırır |
| Mədəni | Mədəni irsi qoruyur və ötürür |
Bu funksiyalar bir-birini tamamlayır və balanslı şəkildə işlədikdə, cəmiyyətin sabitliyi təmin olunur. Əgər bu funksiyalardan biri zəifləyərsə, digər sahələr də müvafiq şəkildə təsirlənir.
Cəmiyyətin tipləri və tarixi inkişaf mərhələləri
Tarixi baxımdan cəmiyyətlər bir neçə əsas mərhələdən keçmişdir: ibtidai icma cəmiyyəti, köləlik, feodalizm, kapitalizm və müasir dövrdə isə postindustrial və informasiya cəmiyyətləri. Bu mərhələlərdə əsas fərq iqtisadi sistem, istehsal vasitələri və sosial münasibətlərdə müşahidə olunur. Müasir sosiologiyada isə cəmiyyətlər ənənəvi və müasir cəmiyyətlər kimi də təsnif edilir.
Ənənəvi cəmiyyətlərdə əsasən kənd təsərrüfatı, ailə bağları və dini inanclar üstünlük təşkil edir. Müasir cəmiyyətlərdə isə şəhərləşmə, texnologiya və fərdi azadlıqlar ön plandadır. Azərbaycan cəmiyyəti bu keçid mərhələsini yaşayan ölkələrə aid edilir. Bəzi bölgələrdə ənənəvi strukturlar hələ də güclüdürsə, şəhər mərkəzlərində müasir cəmiyyətin xüsusiyyətləri daha çox müşahidə olunur.
Azərbaycan cəmiyyətində dəyişiklik tendensiyaları
Son onilliklərdə Azərbaycan cəmiyyətində ciddi sosial dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dəyişikliklərin başlıca səbəbləri sırasında müstəqillikdən sonra formalaşan yeni siyasi sistem, iqtisadi liberallaşma, informasiya texnologiyalarının yayılması və diaspora ilə əlaqələrin güclənməsi yer alır.
Şəhərləşmənin artması, qadınların ictimai fəallığının yüksəlməsi, gənclər arasında sosial media vasitəsilə informasiya əldə etmənin sürətlənməsi və ailə modelindəki dəyişikliklər yeni cəmiyyət obrazının yaranmasına səbəb olmuşdur. Lakin bu proseslər bəzən sosial təbəqələşməni dərinləşdirir, regional fərqləri artırır və yeni sosial risklər yaradır. Belə hallarda dövlətin və vətəndaş cəmiyyətinin birgə fəaliyyət göstərməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Sosial təbəqələşmə və bərabərlik məsələsi
Cəmiyyətdə bərabərlik və ədalət prinsiplərinin tətbiqi çox vacibdir. Lakin real həyatda sosial təbəqələşmə qaçılmaz olur. İqtisadi resurslara çıxış, təhsil səviyyəsi, sağlamlıq xidmətlərinə əlçatanlıq kimi faktorlar fərdlər və qruplar arasında fərqlər yaradır. Bu fərqlərin müəyyən səviyyədə olması təbiidir, lakin onların dərinləşməsi sosial ədalətsizliyin yaranmasına səbəb olur.
Azərbaycan cəmiyyətində də bu təbəqələşmə xüsusilə urbanizasiya və əmək bazarı müstəvisində özünü göstərir. Dövlətin sosial siyasəti, o cümlədən ünvanlı sosial yardım və təhsil imkanlarının bərabər paylanması bu fərqləri azaltmaq üçün əsas vasitələrdir. Sosial dövlət modeli burada xüsusi rol oynayır və vətəndaşların rifahının təminində mühüm yer tutur.
Dəyərlər sistemi və milli kimlik
Cəmiyyətin əsas ideoloji dayaqlarından biri onun dəyərlər sistemidir. Bu sistemə daxil olan milli kimlik, dini inanclar, etik normalar və mədəni irs kollektiv təfəkkürü formalaşdırır. Azərbaycanda milli-mənəvi dəyərlərin qorunması həm ailə mühiti, həm təhsil sistemi, həm də dövlət siyasəti vasitəsilə həyata keçirilir.
Dəyərlər sistemi dəyişən cəmiyyətlərdə dinamik xarakter daşıyır. Məsələn, gənclər arasında fərdiyyətçiliyin artması, gender bərabərliyi məsələlərinin aktuallaşması və mədəni müxtəlifliyin qəbul olunması klassik dəyərlərlə yeni tendensiyalar arasında müəyyən gərginliklər yarada bilər. Bu kontekstdə milli ideologiyanın çevik və zamanın tələblərinə uyğun formalaşması vacibdir.
Vətəndaş cəmiyyəti və sosial məsuliyyət
Cəmiyyətin inkişafı üçün yalnız dövlətin deyil, vətəndaşların da fəallığı vacibdir. Vətəndaş cəmiyyəti qeyri-hökumət təşkilatları, ictimai birliklər və təşəbbüs qrupları vasitəsilə cəmiyyətə təsir etmə gücünə malikdir. Bu strukturlar həm sosial problemləri gündəmə gətirir, həm də ictimai nəzarət funksiyası yerinə yetirir.
Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı üçün hüquqi və iqtisadi mühit zamanla yaxşılaşdırılsa da, bu sahədə hələ də potensial tam istifadə olunmur. Sosial məsuliyyət həm də fərdi səviyyədə özünü göstərməlidir. İnsanların ətraf mühitə, təbiətə, zəif təbəqələrə və ictimai qaydalara qarşı məsuliyyətli yanaşması güclü cəmiyyətin əsas əlamətidir.
Cəmiyyət, insan həyatının mərkəzində duran və onun bütün davranışlarını müəyyənləşdirən mürəkkəb bir strukturdur. Cəmiyyətin inkişafı və sabitliyi üçün sosial institutlar, iqtisadi sistem, hüquqi baza, dəyərlər və fərdi məsuliyyət bir-birilə harmoniya təşkil etməlidir. Azərbaycan cəmiyyəti də bu baxımdan unikal xüsusiyyətlərə malikdir – həm tarixi irsin, həm müasir dəyişikliklərin, həm də qlobal çağırışların birləşdiyi sosial mozaikadır. Bu strukturu daha dayanıqlı və ədalətli etmək üçün həm fərdi, həm institusional səviyyədə ciddi addımlar atılmalıdır. Cəmiyyət təkcə yaşadığımız məkan deyil, həm də formalaşdırdığımız bir dəyərlər sistemidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Cəmiyyət, insanların qarşılıqlı münasibətlərə dayanan sosial birlik formasıdır. O, hüquqi, mədəni, iqtisadi və siyasi strukturlar vasitəsilə fəaliyyət göstərən və fərdlərin birgə yaşamasını təmin edən kompleks sistemdir.
Cəmiyyətin əsas funksiyalarına normativ davranışların formalaşdırılması, sosiallaşma prosesinin təmin edilməsi, dəyərlərin ötürülməsi, iqtisadi münasibətlərin təşkili və kollektiv təhlükəsizliyin qorunması daxildir.
Cəmiyyət insanların birgə yaşama ehtiyacı və qarşılıqlı maraqları əsasında formalaşır. Tarixən cəmiyyətlər ailə strukturlarından başlayaraq, əmək bölgüsü və mülkiyyət münasibətləri ilə inkişaf etmişdir.
Sosial institutlar cəmiyyətdə davranış qaydalarının formalaşdırılması və sabitliyin qorunması üçün yaradılmış strukturlaşmış sistemlərdir. Bunlara ailə, təhsil, din, dövlət və iqtisadiyyat aiddir.
Azərbaycan cəmiyyəti həm şərq ənənələrinə, həm də müasir dünyəvi dəyərlərə əsaslanır. O, keçmişin mədəni irsini qoruyarkən, müasir sosial-siyasi çağırışlara da uyğunlaşmağa çalışır.
Cəmiyyət insanlardan ibarət sosial birliyə verilən addır, dövlət isə bu birliyi hüquqi və inzibati qaydalarla idarə edən formallaşmış təşkilatdır. Cəmiyyət dövlətdən daha geniş anlayışdır.
Sosial təbəqələşmə cəmiyyətdə fərdlərin sosial status, gəlir, təhsil və digər göstəricilərə görə fərqli qruplara ayrılması prosesidir. Bu fərqlər cəmiyyətdə bərabərsizliyi ortaya çıxarır.
Vətəndaş cəmiyyəti dövlətin birbaşa təsiri olmadan fəaliyyət göstərən qeyri-hökumət təşkilatları, ictimai birliklər və təşəbbüs qruplarından ibarət sosial iştirak sistemidir.
Dəyərlər sistemi fərdlərin davranışlarını tənzimləyir, sosial harmoniyanı təmin edir və kollektiv şüuru formalaşdırır. Bu sistem mədəni irs və mənəvi prinsiplərlə bağlıdır.
İnformasiya cəmiyyəti informasiya texnologiyalarının dominant olduğu, məlumatın istehsalı, yayılması və istifadəsinin iqtisadi və sosial sistemlərin əsasını təşkil etdiyi müasir cəmiyyət növüdür.
