Çəyirtkələr təbiətdə vacib yer tutan, müxtəlif ekosistemlərdə yaşayan və zaman-zaman insanların diqqətini çəkən həşəratlardandır. Onlar əsasən açıq sahələrdə, otlaqlarda və əkin sahələrində yayılmış olub, həm təbiət tarazlığında rol oynayır, həm də bəzən kənd təsərrüfatı üçün ciddi təhlükə yaradır. Çəyirtkənin görünüşü, davranış xüsusiyyətləri və yaşadığı coğrafi bölgələr olduqca maraqlı və çoxşaxəlidir.
Çəyirtkələr əsasən isti və quru iqlim zonalarında çoxluq təşkil edir. Onların bəzi növləri sülhsevər və tənhalığı sevən olsa da, digərləri kütləvi şəkildə çoxalaraq “çəyirtkə sürüsü” formasında yüz minlərlə hektar sahəni məhv edə bilir. Bu xüsusiyyətləri səbəbilə çəyirtkələr bəzən iqtisadi və sosial fəlakətlərin səbəbi hesab olunur. Tarix boyu bir çox regionda çəyirtkə basqınları kənd təsərrüfatına böyük zərər verib, aclıq və yoxsulluqla nəticələnib.
Ancaq çəyirtkə sadəcə mənfi yönləri ilə tanınmamalıdır. Onun biologiyası, əzələ sistemi və tullanma qabiliyyəti elm üçün böyük maraq doğurur. Bir çox bioloq və mühəndis çəyirtkənin hərəkət mexanizmini tədqiq edərək robot texnologiyasında yeni modellər hazırlamağa çalışır. Bundan başqa, çəyirtkələr bəzi ölkələrdə zülalla zəngin qida mənbəyi kimi də istifadə edilir. Təbiətdəki yerinə görə çəyirtkə nəzarət altında saxlanılmalı, lakin eyni zamanda təbiətin bir parçası kimi qiymətləndirilməlidir. Bu canlı həm ekoloji, həm də iqtisadi baxımdan mühüm əhəmiyyət daşıyır. Onun xüsusiyyətlərini dərindən bilmək, onunla düzgün davranmağın açarıdır.
Çəyirtkənin bioloji xüsusiyyətləri
Çəyirtkələr “Orthoptera” dəstəsinə aid olan, əsasən ot yeyən və yüksək tullana bilən həşəratlardır. Onların bədəni silindrik, rəngi isə əsasən yaşıl, qəhvəyi və ya sarımtıl olur. Çəyirtkənin ən fərqləndirici cəhətlərindən biri güclü arxa ayaqlarıdır. Bu ayaqlar sayəsində o, uzun məsafələrə tullanaraq hərəkət edir və təhlükədən qaça bilir.
Çəyirtkələrin bədəni baş, döş və qarın hissələrindən ibarətdir. Başında iki böyük birləşmiş göz, iki anten və çeynəyici ağız aparatı yerləşir. Antenlər ətrafı hiss etməyə kömək edir. Onların döş hissəsinə iki cüt qanad və üç cüt ayaq bağlıdır. Qarın hissəsində isə əsas daxili orqanlar yerləşir. Erkəklər səs çıxarma orqanına malikdir, bu da cütləşmə zamanı dişiləri cəlb etməyə xidmət edir.
Çəyirtkələrin həyat dövrü
Çəyirtkələrin inkişafı tam çevrilmə ilə baş vermir. Yumurtadan çıxan nimfalar yetkin çəyirtkəyə bənzəyir, lakin qanadları olmur və ölçüləri kiçik olur. Nimfa dövründə bir neçə dəfə qabıq dəyişdirərək böyüyür və nəticədə yetkin formaya çatır. Bu proses adətən 5-6 mərhələdən ibarət olur.
Yumurtalar adətən torpağın içərisinə qoyulur və uyğun iqlim şəraitində inkişaf edir. İsti və quru hava şəraiti çəyirtkələrin çoxalması üçün əlverişlidir. Yumurtadan çıxan nimfalar qısa müddətdə qida taparaq inkişaf etməyə başlayır. Əgər hava şəraiti əlverişli olarsa və kifayət qədər qida varsa, çəyirtkələrin populyasiyası sürətlə artır və kütləvi hal ala bilir.
Çəyirtkələrin növləri və yayılma arealı
Dünyada 11 minə yaxın çəyirtkə növü mövcuddur. Bu növlər iqlimə, coğrafiyaya və ekosistemə uyğun olaraq fərqlənir. Onların arasında tək yaşayan və ya kütləvi yaşayan növlər mövcuddur. Ən təhlükəli növlərdən biri “çöl çəyirtkəsi” (Locusta migratoria) hesab olunur. Bu növ çox sürətlə yayıla və yüzlərlə kilometr məsafəyə uça bilir.
Çəyirtkələr əsasən Asiya, Afrika və Orta Şərqdə geniş yayılıb. Azərbaycanda da müxtəlif çəyirtkə növlərinə rast gəlinir. Əsasən aran və dağətəyi ərazilərdə, xüsusilə yay aylarında onların fəaliyyəti artır. Əgər təbii düşmənləri azdırsa və insan nəzarəti zəifdirsə, onların populyasiyası tezliklə kritik həddə çata bilər.
Kənd təsərrüfatına təsiri
Çəyirtkələr bir çox hallarda kənd təsərrüfatı üçün böyük təhlükə yaradır. Xüsusilə kütləvi hal aldıqda, bir sürü gün ərzində yüz hektarlarla sahəni tamamilə məhv edə bilər. Onlar əsasən buğda, arpa, qarğıdalı, günəbaxan, pambıq və digər dənli və paxlalı bitkilərlə qidalanırlar. Zərər yalnız məhsulun az olması ilə bitmir, həm də iqtisadi zərbə və aclıq riski yaradır.
Azərbaycanın bəzi bölgələrində də dövri olaraq çəyirtkə basqınları müşahidə olunur. Quraqlıq və nəzarətsiz sahələr bu həşəratların çoxalmasına şərait yaradır. Buna görə kənd təsərrüfatı idarələri və fermerlər mövsüm əvvəlindən mütəmadi müşahidə və mübarizə tədbirlərini görməlidirlər. Profilaktik tədbirlər görülmədikdə, məhsul itkisi qaçılmaz olur.
Mübarizə üsulları
Çəyirtkələrlə mübarizə üçün bir neçə metod mövcuddur: kimyəvi, bioloji və aqrotexniki üsullar. Kimyəvi üsulda pestisidlərdən istifadə edilir və bu üsul tez nəticə verir. Lakin həddindən artıq və düzgün istifadə olunmayan kimyəvi maddələr torpaq və suyu çirkləndirə, faydalı canlılara zərər verə bilər.Bioloji mübarizə isə çəyirtkələrin təbii düşmənlərindən istifadə etməyə əsaslanır. Məsələn, quşlar, qurbağalar və bəzi bakteriyalar onların yayılmasının qarşısını alır. Aqrotexniki üsullara isə torpağın vaxtında şumlanması, bitki növbəliliyi və sahələrin təmiz saxlanması daxildir. Bu üsullar birgə tətbiq olunduqda daha effektiv nəticə verir.
Çəyirtkə və qlobal istiləşmə
İqlim dəyişiklikləri çəyirtkə populyasiyasının artmasına birbaşa təsir göstərir. Qlobal istiləşmə səbəbilə temperaturun artması və yağışların azalması çəyirtkələrin inkişafı üçün əlverişli mühit yaradır. Bu səbəbdən son illərdə Afrikada və Cənub-Şərqi Asiyada çəyirtkə basqınları daha tez-tez baş verir.
Azərbaycanda da iqlim dəyişiklikləri fonunda çəyirtkələrin aktivliyi artmışdır. Xüsusilə yaz aylarında qeyri-sabit hava şəraiti və erkən quraqlıq onların çoxalmasına səbəb ola bilər. Bu baxımdan ekoloji təhlillər və iqlim modelləri əsasında çəyirtkələrin yayılma ehtimalı öncədən təxmin olunmalı və qabaqlayıcı tədbirlər görülməlidir.
Qida və sənayedə istifadəsi
Çəyirtkə bəzi ölkələrdə qida mənbəyi kimi istifadə edilir. Onlar zülal, dəmir və sink baxımından zəngindir. Məsələn, Tailand, Nigeriya və Meksika kimi ölkələrdə çəyirtkə bişirilərək və ya qurudularaq qida kimi qəbul edilir. Qida təhlükəsizliyi üçün onların xüsusi şəraitdə yetişdirilməsi tələb olunur.Sənaye sahəsində isə çəyirtkələrdən kosmetika və heyvan yemi istehsalında istifadə olunur. Bəzi biotexnoloji şirkətlər çəyirtkədən biozülal və keratin əldə edərək müxtəlif sahələrdə tətbiq edirlər. Bu yanaşma həm dayanıqlı istehsal, həm də resursların effektiv istifadəsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Çəyirtkənin ekosistemə rolu
Çəyirtkələr təbiətdə qida zəncirinin bir parçasıdır. Onlar əsasən otlarla qidalanır və özləri isə quşlar, sürünənlər və məməlilər üçün qida rolunu oynayır. Beləliklə, çəyirtkələr biomüxtəlifliyin qorunmasında və təbii balansın saxlanmasında iştirak edir.
Əgər çəyirtkələrin populyasiyası tamamilə yox olarsa, bu, təbiət tarazlığını poza bilər. Onların nəzarətsiz artması da ekoloji fəlakətə yol aça bilər. Bu səbəbdən onların sayı balanslı şəkildə saxlanılmalı, zərərverici hal almadan ekosistemə inteqrasiya olunmalıdır.
Çəyirtkə sadəcə bir həşərat deyil, həm təbiətdə, həm də cəmiyyətdə çoxşaxəli rol oynayan canlıdır. Onun həm faydalı, həm də təhlükəli tərəfləri var və bu səbəbdən düzgün yanaşma tələb olunur. Biologiyası, davranışı, həyat dövrü və ekoloji təsirləri dərindən öyrənildikcə, onunla mübarizə və faydalı istifadəsi daha effektiv olur.Çəyirtkələrin kütləvi çoxalması zamanla kənd təsərrüfatına və iqtisadiyyata ciddi ziyan vura bilər. Bu baxımdan erkən diaqnostika, müşahidə və kompleks mübarizə metodları vacibdir. Hər bir fermer və kənd təsərrüfatı mütəxəssisi bu mövzuda maarifləndirilməlidir.
Çəyirtkənin təbiətdəki yeri və faydalı funksiyaları da unudulmamalıdır. Onlar qida zəncirində mühüm həlqədir və bir çox digər canlıların həyatında vacib rol oynayır. Müasir yanaşmalar çəyirtkədən həm qida, həm də sənaye məqsədi ilə faydalanmağı mümkün edir.Qlobal istiləşmə və ekoloji dəyişikliklər çəyirtkələrin davranışına təsir edir. Buna görə də ekoloji monitorinq sistemləri inkişaf etdirilməli, çəyirtkələrin hərəkətləri qabaqcadan təxmin olunmalıdır. Yerli və beynəlxalq əməkdaşlıq bu sahədə vacib rol oynayır.Son nəticədə, çəyirtkə ilə bağlı düşüncə dəyişməli və daha geniş elmi yanaşmalar formalaşmalıdır. Onların yaratdığı problemləri düzgün qiymətləndirərək, həll yolları elmi əsaslarla qurulmalıdır. Çəyirtkələr təkcə zərərverici deyil, həm də öyrənilməsi və idarə olunması vacib olan canlılardır.
Ən Çox Verilən Suallar
Çəyirtkə, Orthoptera dəstəsinə aid olan, əsasən otlarla qidalanan və yüksək tullana bilən bir həşərat növüdür. Onlar təbiətdə həm qida zəncirinin bir hissəsi, həm də bəzi hallarda zərərverici kimi tanınır.
Çəyirtkələr yumurtadan nimfa şəklində çıxır və yetkin hala gələnə qədər bir neçə dəfə qabıq dəyişdirir. Onlar tam çevrilmə keçirmir və yumurtadan çıxan nimfalar böyüklərə bənzəyir.
Çəyirtkələr kütləvi şəkildə çoxaldıqda əkin sahələrinə böyük ziyan vurur. Onlar taxıl, tərəvəz və digər kənd təsərrüfatı məhsullarını yeyərək məhsul itkisinə səbəb olurlar.
Çəyirtkə basqını, çox sayda çəyirtkənin bir sürü halında hərəkət edərək kənd təsərrüfatı sahələrini məhv etməsidir. Bu hal xüsusilə isti və quraq iqlim şəraitində baş verir.
Mübarizə üsulları kimyəvi, bioloji və aqrotexniki formada olur. Ən effektiv nəticə bu metodların birlikdə tətbiq edilməsindən əldə edilir. Erkən müdaxilə zərərin qarşısını alır.
Bəli, bəzi ölkələrdə çəyirtkə yüksək zülal tərkibli qida kimi istifadə olunur. Onlar bişirilərək və ya qurudularaq istehlak edilir və insan sağlamlığı üçün faydalı sayılır.
Çəyirtkələr qida zəncirində mühüm yer tutur. Onlar bitkilərlə qidalanır, özləri isə quşlar və digər canlılar üçün qida rolunu oynayır. Bu, təbiət balansının qorunmasına xidmət edir.
Azərbaycanda bir neçə çəyirtkə növü mövcuddur. Ən çox rast gəlinənlər arasında çöl çəyirtkəsi və təpəlik sahə çəyirtkələri yer alır. Onlar əsasən aran və dağətəyi bölgələrdə müşahidə olunur.
Qlobal istiləşmə onların çoxalmasını sürətləndirir. Artan temperatur və azalan yağıntı çəyirtkələr üçün əlverişli şərait yaradır. Bu da onların sürü halında hərəkətini artırır.
Elm çəyirtkənin bədən quruluşunu, hərəkət mexanizmini və davranışlarını araşdırır. Bu tədqiqatlar həm təbiətin anlaşılması, həm də texnoloji innovasiyalar üçün vacibdir.
