Çətənə bitkisi, tarix boyu həm mədəni, həm də iqtisadi əhəmiyyət daşıyan nadir bitkilərdən biridir. Onun istifadəsi qədim sivilizasiyalardan bəri qeydə alınmış, müxtəlif dövrlərdə fərqli məqsədlərlə becərilmiş və ticarət olunmuşdur. Azərbaycanda da çətənə haqqında məlumatlar qədim dövrlərə gedib çıxır. Xüsusilə kənd təsərrüfatında və tekstil sənayesində oynadığı rol onu iqtisadi baxımdan strateji məhsullardan birinə çevirib. Lakin bu bitkinin bəzi növlərinin narkotik tərkibli olması səbəbilə müxtəlif ölkələrdə hüquqi statusu fərqli şəkildə tənzimlənib. Bu səbəbdən çətənəyə həm kənd təsərrüfatı bitkisi, həm də hüquqi müzakirə obyekt kimi yanaşılır.
Son illərdə dünyada çətənəyə olan maraq daha da artıb. Bunun səbəbi yalnız onun lif və toxum potensialı deyil, eyni zamanda tibbi və sənaye məqsədli istifadəyə olan geniş açılımıdır. Çətənənin ekoloji cəhətdən davamlı olması və torpaq bərpasında oynadığı rol, yaşıl iqtisadiyyat konsepsiyası çərçivəsində bu bitkiyə olan diqqəti daha da artırır. Elmi araşdırmalar nəticəsində onun tibbi və biotexnoloji potensialı təsdiqləndikcə, bir çox ölkələr qanunvericiliklərini yenidən nəzərdən keçirməyə başlayıblar.
Çətənənin Botaniki Təsviri və Növləri
Çətənə (Cannabis sativa), kətançiçəklilər (Cannabaceae) fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bu bitki əsasən iki böyük qrupa ayrılır: sənaye çətənəsi (hemp) və psixoaktiv tərkibli çətənə (marihuana və onun törəmələri). Sənaye çətənəsinin tərkibində psixoaktiv maddə olan tetrahidrokannabinol (THC) 0,3%-dən az olur və bu səbəbdən o, narkotik sayılmır. Bu növ əsasən tekstil, kənd təsərrüfatı və bioplastik istehsalında istifadə olunur.
THC tərkibli çətənə növləri isə daha çox narkotik məqsədli istifadə olunur və bir çox ölkədə qanunla qadağandır. Bununla yanaşı, tərkibində yüksək miqdarda kannabidiol (CBD) olan çətənə növləri tibbi sahədə istifadə üçün becərilir. CBD psixoaktiv təsir göstərmədiyi üçün bir çox ölkədə qanuni sayılır və dərman sənayesində geniş istifadə olunur. Bitki əsasən 1,5-5 metr hündürlükdə olur, uzun saplaqlı, xırda dişi və erkək çiçəklərdən ibarətdir.
Çətənənin Tarixi və Mədəni Əhəmiyyəti
Çətənənin becərilməsi və istifadəsi ən azı 8000 il əvvələ gedib çıxır. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Mesopotamiya, Hindistan və Çin sivilizasiyalarında bu bitkinin liflərindən istifadə edildiyi aşkar olunmuşdur. Çin mənbələrində çətənədən hazırlanan kağızın miladdan əvvəl III əsrdə istifadə edildiyi göstərilir. Orta əsrlərdə Avropada çətənə ipək və kətanla bərabər toxuculuq sənayesində istifadə edilən əsas lif bitkilərindən biri olub.
İslam dünyasında da çətənə müxtəlif məqsədlərlə istifadə olunub. Həm kənd təsərrüfatı, həm də tibbi sahələrdə bu bitkinin faydaları haqqında yazılmış orta əsr mənbələri mövcuddur. Azərbaycanda da tarixi baxımdan çətənə bəzi bölgələrdə (xüsusən Quba, Zaqatala və Lənkəran) becərilmiş, yerli tekstil və kənd təsərrüfatı üçün istifadə olunmuşdur. Lakin Sovet dövründə və xüsusən sonrakı illərdə narkotiklə mübarizə siyasəti çərçivəsində bu bitkiyə olan münasibət dəyişib.
Sənaye Çətənəsinin İstifadə Sahələri
Sənaye çətənəsinin istifadəsi çoxşaxəlidir. Onun saplağından lif, toxumundan yağ, yarpaqlarından isə biomateriallar əldə edilir. Çətənə lifləri çox davamlı və çevikdir, bu səbəbdən tekstil, kənd təsərrüfatı və avtomobil sənayesində istifadə olunur. Çətənə liflərindən hazırlanan parça kətandan da möhkəm ola bilər və bu, onun uzunmüddətli istifadəsini təmin edir.
Toxumlar isə tərkibində yüksək miqdarda zülal, omeqa-3 və omeqa-6 yağ turşuları ehtiva etdiyindən həm yemək sənayesində, həm də heyvandarlıqda istifadə olunur. Bundan əlavə, çətənədən bioplastik, kağız, tikinti materialları, eko-beton, izolyasiya örtükləri və hətta yanacaq kimi istifadə edilə bilən bioetanol alınır. Bütün bu sahələrdə çətənənin istifadəsi onu yaşıl texnologiyaların və davamlı inkişafın əsas komponentlərindən birinə çevirir.
Çətənənin Tibbi Potensialı və CBD
Tibbi məqsədlərlə istifadə edilən çətənə əsasən CBD (kannabidiol) maddəsinə görə qiymətləndirilir. CBD, THC-dən fərqli olaraq, psixoaktiv təsir göstərmir, lakin bir çox xəstəliklərin müalicəsində effektivliyi sübut olunub. Onun ağrıkəsici, iltihabəleyhinə, stressə qarşı və epilepsiyaya qarşı təsirləri elmi araşdırmalarla təsdiqlənmişdir.
CBD əsaslı preparatlar hazırda epilepsiya, Parkinson, Alzheymer, xroniki ağrılar, skleroz və depressiya kimi xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. Hətta bəzi ölkələrdə bu tip dərmanlar dövlət tərəfindən tibbi sığorta çərçivəsində əhaliyə təqdim olunur. Araşdırmalar göstərir ki, çətənə əsasında hazırlanan preparatların geniş şəkildə qanuni şəkildə istifadəsi bir çox xəstəliklərin daha təbii yolla müalicəsini təmin edə bilər.
Çətənə və Hüquqi Çərçivələr
Dünyada çətənəyə yanaşma ölkədən-ölkəyə dəyişir. Bəzi ölkələrdə sənaye çətənəsi tamamilə qanuni sayılır və xüsusi qeydiyyatla becərilməsinə icazə verilir. Məsələn, Kanada, Almaniya, Hollandiya və ABŞ-ın bir sıra ştatlarında həm sənaye, həm də tibbi çətənə qanuni statusa malikdir. Lakin digər ölkələrdə, xüsusilə inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə çətənənin istənilən növünün becərilməsi qadağandır və sərt cəza tədbirləri ilə tənzimlənir.
Azərbaycanda isə vəziyyət fərqlidir. Mülki dövriyyədə çətənə bitkisinin istənilən növü qadağandır. Cinayət Məcəlləsinə əsasən çətənənin becərilməsi, yayılması və saxlanması qanunsuz hesab edilir. Lakin bəzi ekspertlər təklif edirlər ki, nəzarət mexanizmləri formalaşdırılmaqla sənaye çətənəsi becərilməsinə icazə verilə bilər. Bu, həm kənd təsərrüfatının diversifikasiyasına, həm də regionların iqtisadi inkişafına töhfə verə bilər.
Azərbaycanda Çətənə ilə Bağlı Perspektivlər
Azərbaycanda çətənənin hüquqi statusunun dəyişdirilməsi istiqamətində konkret rəsmi addımlar atılmasa da, müxtəlif sahələrdə bu bitkiyə maraq hiss olunur. Özəlliklə kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri çətənənin torpaq bərpasında və alternativ gəlir mənbəyi kimi istifadəsində maraqlıdırlar. Eyni zamanda, yerli tekstil sənayesi üçün ekoloji və iqtisadi cəhətdən daha sərfəli xammal bazası kimi qiymətləndirilə bilər.
Bununla belə, hüquqi və ictimai rəyə təsir edən faktorlar çoxluq təşkil edir. Azərbaycanda çətənə haqqında ictimai maarifləndirmənin zəif olması, bu bitkinin yalnız narkotik vasitə kimi tanınmasına səbəb olub. Təhsil, media və dövlət qurumlarının bu mövzuya daha obyektiv və elmi əsaslı yanaşması gələcəkdə hüquqi dəyişikliklərə zəmin yarada bilər.
Çətənənin Kənd Təsərrüfatında Roluna Baxış
Çətənə, kənd təsərrüfatı baxımından çox faydalı bir bitkidir. Onun torpaqda pestisid tələbi azdır, alaq otlarını sıxışdırır, torpağı zəhərli maddələrdən təmizləyir və suya ehtiyacı nisbətən azdır. Belə xüsusiyyətlərə malik olan bitkilər, xüsusilə iqlim dəyişikliyinin təsirlərini yaşayan ölkələrdə əvəzolunmaz rol oynaya bilər.
Aşağıda çətənənin kənd təsərrüfatındakı üstünlüklərini təqdim edən sadə bir cədvəl verilmişdir:
| Üstünlük | Təsviri |
|---|---|
| Torpaq bərpası | Torpağı metallar və toksinlərdən təmizləyir |
| Alaq otlarına qarşı mübarizə | Güclü kök sistemi və sıx yarpaqları alaq otlarının inkişafını əngəlləyir |
| Suya qənaət | Çətənə digər bitkilərlə müqayisədə az suya ehtiyac duyur |
| Təbii pestisid müqaviməti | Zərərvericilərə qarşı daha dayanıqlıdır, kimyəvi ehtiyac azdır |
Çətənənin Gələcəyi və Dayanıqlı İnkişaf
Çətənənin gələcəkdə daha geniş istifadə sahələrinə çıxması gözlənilir. Yaşıl texnologiyalar, bioplastik istehsalı, biotibb, tikinti sənayesi və enerji istehsalında çətənə əsaslı məhsullara ehtiyac artacaq. Davamlı inkişaf hədəfləri çərçivəsində çətənə, həm ekoloji, həm də iqtisadi cəhətdən mühüm mövqe tuta bilər.
Mövcud vəziyyət çətənənin sadəcə narkotik vasitə kimi dəyərləndirilməsinin səhv olduğunu göstərir. Elmi yanaşma, hüquqi çərçivələrin yenilənməsi və maarifləndirmə tədbirləri nəticəsində çətənə yeni bir iqtisadi sektorun açarı ola bilər. Bunun üçün dövlətlər arası təcrübə mübadiləsi, hüquqi islahatlar və elmi araşdırmalar əsas şərtlərdir.
Çətənə bitkisi təkcə keçmişin deyil, həm də gələcəyin bitkilərindən biridir. Onun çoxşaxəli istifadəsi, ekoloji faydaları və iqtisadi dəyəri, onu müasir dövrün strateji resurslarından birinə çevirir. Azərbaycan üçün də bu bitki yeni imkanlar, alternativ iqtisadi gəlir mənbələri və yaşıl inkişaf üçün mühüm vasitə ola bilər. Lakin bunun üçün əvvəlcə elmi əsaslara söykənən maarifləndirmə, hüquqi dəyişikliklər və ictimai dəstək vacibdir. Çətənəyə yanaşmada balanslı və rasional strategiyalar formalaşdırılarsa, bu bitki ölkənin iqtisadi və kənd təsərrüfatı sisteminə töhfə verə bilər.
Ən Çox Verilən Suallar
Çətənə (Cannabis sativa) kətançiçəklilər fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Əsasən iki növü var: sənaye çətənəsi (THC 0.3%-dən az) və psixoaktiv çətənə (THC yüksək).
Sənaye çətənəsi tekstil, kağız, bioplastik, tikinti materialları, kənd təsərrüfatı alətləri, bioyanacaq və qida məhsulları istehsalında istifadə edilir.
CBD (kannabidiol) çətənədən alınan, psixoaktiv olmayan bir maddədir. Tibbdə ağrıkəsici, iltihab əleyhinə və epilepsiya əleyhinə vasitə kimi istifadə olunur.
Çətənə torpağın toksinlərdən təmizlənməsinə kömək edir, az su tələb edir, alaq otlarını sıxışdırır və torpağın strukturunu yaxşılaşdırır.
Hazırda Azərbaycanda çətənə bitkisinin hər hansı formasının becərilməsi qanunsuzdur və Cinayət Məcəlləsi ilə tənzimlənir.
Çətənə lifləri ip, parça, kənd təsərrüfatı torları, izolyasiya materialları, ayaqqabı və çanta istehsalı kimi sahələrdə istifadə edilir.
Çətənə toxumu omeqa-3 və omeqa-6 yağ turşuları, zülal, E vitamini və minerallarla zəngindir, sağlamlıq üçün faydalıdır.
Tibbi çətənədə THC-nin miqdarı az, CBD-nin miqdarı isə yüksək olur. Narkotik çətənə isə əsasən yüksək THC tərkibinə malikdir.
Bəzi ölkələr sənaye və tibbi çətənəni qanuni hesab edir (məsələn, Kanada, Almaniya), digərlərində isə hər iki forma qadağandır.
Çətənə yaşıl texnologiyalarda, bioyanacaqda, tibbdə və bioplastik sənayesində geniş istifadəyə malikdir və gələcəkdə strateji kənd təsərrüfatı məhsulu ola bilər.
