“Cövhər” sözü Azərbaycan dilində həm mənəvi, həm də maddi anlam daşıyan qədim ifadələrdən biridir. Bu söz tarix boyu müxtəlif dövrlərdə, fərqli kontekstlərdə işlədilmiş və zəngin mədəni irsimizin bir hissəsinə çevrilmişdir. Ərəb mənşəli olan “cövhər” kəlməsi əsrlər boyu yazılı və şifahi ədəbiyyatımızda, dini mətnlərdə, fəlsəfi əsərlərdə və gündəlik danışıq dilində geniş yer almışdır. Onun əsas mənası “mahiyyət”, “əsas”, “öz” kimi ifadələrlə izah olunur. Bəzən isə dəyərli daş, qiymətli mineral və ya xüsusi maddə mənasında da işlədilir.
Dilimizdə bu sözün işlənməsi həm yüksək üslubun, həm də dərin mənalı ifadələrin göstəricisidir. Ədəbiyyatımızda “cövhər” çox vaxt insanın daxili keyfiyyətlərini, əxlaqi dəyərlərini və əsl təbiətini təsvir etmək üçün istifadə olunub. Məsələn, “Onun cövhəri təmizdir” ifadəsi insanın dürüst, sadiq və saf xasiyyətə malik olduğunu bildirir.
Tarixən “cövhər” sözü həm də elmi mətnlərdə maddənin təməl quruluşunu ifadə etmək üçün işlədilib. Orta əsr təbiət elmlərində və kimya sahəsində “cövhər” maddənin dəyişməz əsasını təsvir edən terminlərdən biri idi. Bununla yanaşı, sənətkarlıqda, xüsusən zərgərlikdə bu söz qiymətli daş-qaşlara aid edilirdi.
Müasir dövrdə də “cövhər” kəlməsi ədəbi, elmi, fəlsəfi və gündəlik danışıqda öz yerini qoruyur. Bu, həm dilimizin zənginliyinin, həm də mədəni irsimizin davamlılığının bir göstəricisidir. Sözün mənası və işlənmə çalarları onun təkcə bir ifadə olmadığını, dərin tarixi və mədəni köklərə malik olduğunu göstərir.
Cövhər sözünün etimologiyası
Cövhər sözü ərəb dilindən Azərbaycan dilinə keçmiş qədim kəlmələrdən biridir. Ərəb dilində “جَوْهَر” kimi yazılan bu sözün əsas mənası “əsas”, “mahiyyət”, “öz” deməkdir. Klassik ərəbdə bu kəlmə həm də qiymətli daş, bəzək daşı mənasında işlədilib. İslam dünyasında orta əsrlərdə yazılmış elmi əsərlərdə “cövhər” maddənin bölünməyən əsas hissəsi kimi təsvir olunub.
Dilimizin tarixi inkişafında bu söz xüsusilə orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatında geniş yayılıb. Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Məhəmməd Füzuli kimi klassik şairlərin əsərlərində “cövhər” sözü həm maddi, həm də mənəvi dəyərləri ifadə etmək üçün istifadə olunub.
Ədəbiyyatda cövhər anlayışı
Azərbaycan ədəbiyyatında “cövhər” çox vaxt insanın daxili keyfiyyətlərini və təməl dəyərlərini ifadə edir. Şairlər bu sözü istifadə edərkən, adətən, insanın xarakterinin mahiyyətini vurğulamaq istəyiblər. Məsələn, “cövhəri təmiz” ifadəsi dürüst, vicdanlı və saf insanı təsvir edir.
Bəzi ədəbi mətnlərdə isə “cövhər” sözü təbiət hadisələrinə, kainatın mahiyyətinə və yaradılış fəlsəfəsinə aid olaraq işlədilib. Bu baxımdan, “cövhər” anlayışı həm bədii, həm də fəlsəfi dərinliyə malikdir.
Cövhərin fəlsəfi anlamı
Fəlsəfi baxımdan “cövhər” anlayışı varlığın mahiyyətini ifadə edən əsas anlayışlardan biridir. Orta əsr İslam fəlsəfəsində, xüsusən Fərabi, İbn Sina və Nəsirəddin Tusinin əsərlərində “cövhər” var olan hər şeyin təməlini təşkil edən substansiya kimi izah olunub. Onların fikrincə, cövhər maddi və ya qeyri-maddi ola bilər, lakin hər zaman varlığın dəyişməyən tərəfini əks etdirir. Bu anlayış metafizik müzakirələrin əsasını təşkil edib.
Müasir fəlsəfi düşüncədə də “cövhər” anlayışı öz aktuallığını saxlayır. Bu, insanın daxili mahiyyətini, dəyişməz xarakterini, şəxsiyyətinin əsas sütunlarını ifadə edən bir termin kimi işlədilir. Bir çox psixoloq və filosof bu sözü insanın mənəvi dəyərlərini və əxlaq prinsiplərini izah etmək üçün istifadə edir.
Cövhərin elmdə yeri
Elmi sahələrdə “cövhər” anlayışı tarixən maddənin bölünməz təməl hissəsi kimi təsvir edilib. Orta əsrlərin kimya elmi – o vaxt “əlkimya” adlandırılırdı – maddələrin cövhərini öyrənməklə məşğul idi. Əlkimyaçılar inanırdılar ki, hər bir maddənin xüsusi bir cövhəri vardır və onu dəyişməklə maddənin xassələrini dəyişmək mümkündür.
Müasir elmdə isə “cövhər” anlayışı daha çox metaforik xarakter daşıyır. Atomlar, molekullar və elementlər maddənin əsası kimi qəbul olunur. Bu baxımdan, “cövhər” sözü maddənin kimyəvi və fiziki quruluşunu izah edərkən bədii təsvir vasitəsi kimi işlədilir.
Cövhərin mədəniyyətimizdə rolu
Azərbaycan mədəniyyətində “cövhər” sözü yüksək dəyər daşıyan əşyaları, ideyaları və insan keyfiyyətlərini ifadə etmək üçün istifadə olunur. Xalq ədəbiyyatında bu söz çox vaxt müsbət mənada işlədilir və təmiz niyyətli, saf qəlbli insanlara aid edilir.
Mədəni irsimizdə “cövhər” həm də sənət əsərlərinin, musiqi parçalarının və ya milli dəyərlərin mahiyyətini təsvir etmək üçün işlədilir. Məsələn, “muğam musiqimizin cövhəridir” ifadəsi onun milli kimliyimizdəki əhəmiyyətini göstərir.
Cövhər və qiymətli daşlar
Tarixən “cövhər” sözü qiymətli daşlar və zinət əşyaları ilə sıx bağlı olub. Zərgərlik sənətində bu termin ən yüksək keyfiyyətli daş-qaşları təsvir etmək üçün işlədilib. Məsələn, brilyant, yaqut və zümrüd kimi qiymətli daşlar çox vaxt “cövhər” adlandırılırdı.
Bu mənada cövhər təkcə maddi dəyəri ilə deyil, həm də estetik görünüşü ilə seçilən bir əşyanı ifadə edir. Zərgərlər və sənətkarlar əsrlər boyu öz ustalıqlarını bu cövhərlərin işlənməsi üzərində nümayiş etdiriblər.
Cövhər sözünün metaforik istifadəsi
Ədəbiyyatda və gündəlik danışıqda “cövhər” sözü çox zaman metaforik mənada işlədilir. Məsələn, “sözün cövhəri” ifadəsi danışılan fikrin əsas məğzini bildirir. Bu cür ifadələr danışıq dilinə bədii dərinlik qatır.
Metaforik istifadədə cövhər bir şeyin ən dəyərli, ən saf və dəyişməz hissəsini ifadə edir. Bu, istər bir insanın xarakteri, istər bir əsərin ideyası, istərsə də bir hadisənin mahiyyəti olsun, dəyişməz və təməl dəyər olaraq qalır.
Cövhərin sinonim və antonimləri
Azərbaycan dilində “cövhər” sözünün bir neçə sinonimi mövcuddur. Onlara “mahiyyət”, “öz”, “əsas”, “substansiya” kimi sözləri misal göstərmək olar. Bu sinonimlər bəzən kontekstə uyğun olaraq bir-birinin yerinə işlədilə bilər.
Antonim olaraq isə “zahir”, “xarici” və ya “səthi” kimi sözlər qeyd oluna bilər. Bu antonimlər mahiyyətdən uzaq, yalnız görünən tərəfi ifadə edir.
Cövhər sözü Azərbaycan dilində dərin tarixi, fəlsəfi və mədəni mənaya malikdir. Ərəb mənşəli olan bu ifadə əsrlər boyu ədəbiyyatımızda, elmdə, dini mətnlərdə və gündəlik danışıqda işlədilmişdir. Onun həm maddi, həm də mənəvi anlamı vardır və bu, onu çoxşaxəli sözlərdən birinə çevirir. Fəlsəfi mətnlərdə varlığın mahiyyətini, elmi əsərlərdə maddənin təməl quruluşunu, ədəbiyyatda isə insanın daxili keyfiyyətlərini təsvir etmək üçün istifadə olunur.
Tarixən cövhər həm də qiymətli daşlara aid edilmiş, zərgərlik sənətində mühüm yer tutmuşdur. Bu, onun gözəllik, dəyər və dəyişməzlik anlayışları ilə əlaqəsini gücləndirmişdir. Mədəni irsimizdə isə “cövhər” milli dəyərlərin, sənət əsərlərinin və mənəvi prinsiplərin təməlini ifadə edir.Bu sözün müasir dövrdə yaşaması və işlənməsi dilimizin zənginliyinin göstəricisidir. Hər nəsildə bu kimi sözlərin mənasının qorunub saxlanılması milli kimliyimizin möhkəmlənməsinə xidmət edir. Cövhər, mahiyyətcə, dəyişməz dəyərləri ifadə edən, həm keçmişi, həm bu günü, həm də gələcəyi birləşdirən bir anlayış olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Cövhər sözü ərəb mənşəlidir və əsas, mahiyyət, öz mənalarını bildirir. Əlavə olaraq qiymətli daş və ya maddi dəyəri olan substansiya mənasında da işlədilir.
Bu söz ərəb dilindən Azərbaycan dilinə keçmişdir və əsrlər boyu ədəbiyyat, elm və dini mətnlərdə istifadə olunmuşdur. Orta əsr filosofları və şairləri tərəfindən geniş işlədilib.
Tarixən elmdə cövhər maddənin dəyişməz əsasını təsvir etmək üçün işlədilib. Müasir elmdə isə bu anlayış daha çox metaforik xarakter daşıyır.
Ədəbiyyatda cövhər çox vaxt insanın daxili keyfiyyətlərini, xarakterini və mahiyyətini təsvir etmək üçün istifadə olunur. Klassik ədəbiyyatda bu söz yüksək üslubun göstəricisidir.
Tarixən zərgərlik sənətində qiymətli daşlar ‘cövhər’ adlandırılıb. Brilyant, yaqut və zümrüd kimi daşlar bu kateqoriyaya daxildir.
Sinonimlərinə mahiyyət, öz, əsas, substansiya kimi sözlər daxildir. Bunlar kontekstdən asılı olaraq istifadə edilir.
Antonimlərinə zahir, xarici və səthi sözləri daxildir. Bu sözlər mahiyyətdən uzaq, yalnız görünən tərəfi ifadə edir.
Dini mətnlərdə cövhər insanın ruhunun mahiyyətini və iman dəyərlərinin əsasını ifadə edir. Həm maddi, həm də mənəvi mənalarda istifadə olunur.
Gündəlik danışıqda cövhər bir insanın istedadını, bir şeyin əsas məğzini və ya dəyərli hissəsini təsvir etmək üçün istifadə olunur.
Müasir dövrdə cövhər sözü həm ədəbi, həm də gündəlik dildə işlədilir və milli-mədəni irsimizin qorunmasında mühüm rol oynayır.
