“Cövhər” sözü Azərbaycan dilində həm mənəvi, həm də maddi anlamlar daşıyan zəngin mənalı bir kəlmədir. Bu söz əsrlər boyu həm gündəlik danışıqda, həm də ədəbiyyat və fəlsəfədə müxtəlif məna çalarlarında işlədilib. Ərəb mənşəli olan “cəvhər” kəlməsindən yaranan bu söz, “əsas”, “mahiyyət”, “daxili dəyər” kimi mənaları ifadə edir. Tarixən, “cövhər” həm qiymətli daş-qaşlara, həm də insanın əsl dəyərinə işarə kimi işlədilmişdir.
Ədəbiyyatımızda “cövhər” çox vaxt insanın daxili aləminin, əxlaqi keyfiyyətlərinin və bilik səviyyəsinin təsviri üçün istifadə olunub. Fəlsəfi baxımdan isə bu söz maddənin və ya varlığın dəyişməz əsasını bildirir. Klassik Şərq poeziyasında “cövhər” bəzən elm, hikmət və ya mənəvi sərvət mənasında işlədilib.
Mədəni irsimizdə “cövhər” həm də təbiətin nadir və dəyərli məhsullarına işarədir. Qədim dövrlərdə sənətkarlar qiymətli daşlara, incilərə və nadir metallara “cövhər” deyərək onların əvəzolunmaz olduğunu vurğulayıblar. İnsana aid olduqda isə bu söz, onun xarici görünüşündən daha çox daxili keyfiyyətlərini nəzərdə tutur.
Bugünkü dildə də “cövhər” sözü bənzətmələrdə, təşbehlərdə və nitq bəzəklərində tez-tez istifadə olunur. Bir insan haqqında “onun cövhəri təmizdir” deyildikdə, bu, onun vicdanlı, saf və dəyərli xarakterə malik olduğunu bildirir. Beləliklə, “cövhər” sözü təkcə maddi dəyər daşıyan obyektlərə deyil, həm də mənəvi aləmin dərinliklərinə işarədir.
Bu sözün geniş və çoxşaxəli işlənmə sahələri onun Azərbaycan dili və mədəniyyətində özünəməxsus yer tutduğunu göstərir.
Mənşəyi və Etimologiyası
“Cövhər” sözü ərəb dilindən Azərbaycan dilinə keçmişdir. Ərəb dilindəki “cəvhər” (جوهر) kəlməsi “əsas”, “mahiyyət”, “daxili dəyər” və “qiymətli daş” mənalarında işlədilir. Tarixi ərzində bu söz müxtəlif Şərq dillərinə keçərək eyni və ya oxşar mənaları qoruyub saxlamışdır.
Orta əsr ərəb və fars mənbələrində “cövhər” həm təbiətdəki nadir elementlər, həm də fəlsəfi anlayışlar üçün istifadə olunmuşdur. Bu məna genişliyi, sözün həm material, həm də mənəvi sahələrdə tətbiqinə şərait yaratmışdır.
Ədəbiyyatda İstifadəsi
Azərbaycan ədəbiyyatında “cövhər” sözü tez-tez metaforik məna daşıyır. Şairlər və yazıçılar onu insanın daxili keyfiyyətlərini, əsl mahiyyətini ifadə etmək üçün işlətmişlər. Məsələn, klassik şeirlərdə “elm cövhəri” ifadəsi biliyin və hikmətin əsl dəyər olduğunu vurğulayır.
Eyni zamanda, dastan və nağıllarda “cövhər” qiymətli xəzinələr, daş-qaşlar və nadir tapıntılar üçün işlədilmişdir. Bu, xalq yaddaşında sözün həm maddi, həm də mənəvi dəyərlə bağlı olduğunu göstərir.
Fəlsəfədə Anlamı
Fəlsəfi terminologiyada “cövhər” varlığın dəyişməz mahiyyəti kimi qəbul edilir. Bu anlayış Aristotel fəlsəfəsindən başlayaraq İslam fəlsəfəsinə qədər geniş yayılmışdır. Orta əsr müsəlman filosofları “cövhər”i maddənin əsas forması kimi izah etmişlər.
Burada “cövhər” forma və sifətlərdən fərqli olaraq, obyektin mövcudluğunu təmin edən əsası ifadə edir. Bu baxımdan, sözün fəlsəfi istifadəsi onun mənəvi və material aləmdəki dərin köklərini göstərir.
Gündəlik Dildə İşlənməsi
Müasir Azərbaycan dilində “cövhər” sözü çox vaxt təşbeh və bənzətmələrdə istifadə olunur. İnsan haqqında “cövhəri təmizdir” demək, onun saf və dürüst xarakterini vurğulamaqdır.
Həmçinin, “danışığında cövhər var” kimi ifadələr, kimsənin sözlərində hikmət, dərin məna olduğunu bildirmək üçün işlədilir. Bu da göstərir ki, söz gündəlik ünsiyyətdə də canlı qalmaqdadır.
Maddi Dəyər Kontekstində
Tarixən “cövhər” qiymətli daş-qaşlar, incilər və nadir metallara aid edilmişdir. Zərgərlik sənətində bu söz dəyərli elementləri və incə işləməli bəzək əşyalarını təsvir etmək üçün istifadə olunmuşdur.
Bu mənada “cövhər” sözü həm estetik gözəlliyi, həm də maddi dəyəri ifadə edir. Qədim sənətkarlar üçün “cövhər” həm də sənət əsərinin ruhunu təşkil edən əsas hissə idi.
Mənəvi Dəyər Kontekstində
İnsanın əxlaqı, davranışı və bilik səviyyəsi də “cövhər” sözü ilə ifadə olunur. Bir insanın “cövhəri” dedikdə, onun daxili dünyası, əsl şəxsiyyəti nəzərdə tutulur.
Bu, çox vaxt insanın əsl dəyərinin xarici görünüşündə deyil, daxili keyfiyyətlərində olduğunu vurğulamaq üçün işlədilir.
Tarixi Mənbələrdə Yer Alması
Orta əsr salnamələrində və dini mətnlərdə “cövhər” sözü həm maddi, həm də mənəvi anlamlarda tez-tez işlədilmişdir. Xüsusən də alimlərin əsərlərində elm və hikmət “cövhər” olaraq təsvir olunub.
Bəzi tarixi mənbələrdə isə “cövhər” hərbi qənimət və ya xəzinə kimi qeyd edilib. Bu, sözün dövrün mədəni və iqtisadi həyatında da rol oynadığını göstərir.
Müasir Dövrdə Qorunması
Bu gün “cövhər” sözü həm ədəbi dildə, həm də gündəlik danışıqda aktiv şəkildə istifadə olunur. İctimai çıxışlarda, yazılı mətbuatda və televiziya proqramlarında bu söz tez-tez işlədilir.
Onun həm maddi, həm də mənəvi anlam çalarları müasir dilin zənginliyinə töhfə verməyə davam edir.
CƏDVƏL – “Cövhər” sözünün əsas mənaları
| № | Anlamı | İzah |
|---|---|---|
| 1 | Əsas, mahiyyət | Varlığın dəyişməz əsası |
| 2 | Qiymətli daş | Maddi dəyər daşıyan nadir əşya |
| 3 | Elm və hikmət | Bilik və mənəvi sərvət |
| 4 | İnsan xarakteri | Daxili keyfiyyət və əxlaq |
| 5 | Bədii obraz | Ədəbiyyatda metaforik məna |
“Cövhər” sözü Azərbaycan dilində zəngin məna çalarlarına malik olub, həm maddi, həm də mənəvi dəyərləri ifadə edir. Onun mənşəyi ərəb dilinə gedib çıxır və əsrlər boyu müxtəlif sahələrdə işlədilmişdir. Ədəbiyyatda, fəlsəfədə, gündəlik danışıqda və sənətdə bu sözün istifadəsi, onun dilimizdəki güclü mövqeyini qoruduğunu göstərir.
Sözün həm qiymətli daş-qaş, həm də insanın əxlaqi mahiyyəti mənasında işlədilməsi, onun çoxşaxəli xarakterini üzə çıxarır. Müasir dövrdə də “cövhər” bədii ifadə vasitəsi kimi öz aktuallığını qoruyur.
Bu söz, milli mədəniyyətimizin zəngin lüğət fondunun bir hissəsi olaraq, gələcək nəsillərə də ötürüləcək dəyərli bir dil xəzinəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Cövhər sözü ərəb dilindəki ‘cəvhər’ kəlməsindən gəlir və əsas, mahiyyət, qiymətli daş kimi mənaları ifadə edir.
Əsas, mahiyyət, qiymətli daş, elm və hikmət, insanın daxili keyfiyyətləri bu sözün əsas mənalarıdır.
Ədəbiyyatda cövhər sözü çox vaxt insanın əxlaqi keyfiyyətlərini, elmi və mənəvi sərvətlərini ifadə edən metafora kimi işlədilir.
Fəlsəfədə cövhər varlığın dəyişməz əsası, obyektin mahiyyəti kimi qəbul edilir.
İnsan haqqında ‘cövhəri təmizdir’ ifadəsi, onun dürüst və saf xarakterə malik olduğunu bildirir.
Tarixən qiymətli daş-qaşlar, incilər və nadir metallara cövhər deyilmişdir.
İnsan xarakteri, əxlaqı və bilik səviyyəsi çox vaxt cövhər sözü ilə ifadə olunur.
Orta əsr mənbələrində cövhər həm elm və hikmət, həm də xəzinə və qiymətli əşya kimi qeyd edilir.
Bəli, bu söz müasir ədəbi dil və gündəlik danışıqda hələ də geniş şəkildə istifadə olunur.
O, dilimizdə məna dərinliyi və poetik ifadə yaratmaq üçün mühüm vasitədir.
