Azərbaycan dilində zəngin və çoxqatlı sözlər toplusu xalqın tarixini, mədəniyyətini və dünya görüşünü özündə əks etdirir. Bu sözlərdən biri də “cöngə”dir. Hər kəs bu sözə müxtəlif kontekstlərdə rast gəlmiş ola bilər, lakin əksər hallarda onun dəqiq mənası, tarixi və istifadə formaları barədə aydın təsəvvür yaranmır. “Cöngə” sözü folklorda, klassik ədəbiyyatda, köhnə türkcə mənbələrdə və bəzən gündəlik nitqdə işlədilən qədim və maraqlı sözlərdən biridir.
Söz ilk baxışdan arxaik görünə bilər, lakin onun fonetik quruluşu, semantik yüklənməsi və tarixi funksiyası onu həm dilçilər, həm də mədəniyyət araşdırmaçıları üçün diqqətəlayiq edir. Bu sözün mənası təkcə lüğəvi izahla bitmir, çünki o, eyni zamanda müəyyən həyat tərzinin, iqtisadi münasibətlərin və qədim türk etnosunun yaşam tərzinin izlərini daşıyır.
Cöngə sözünün lüğəvi və etimoloji mənası
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “cöngə” sözü aşağıdakı mənada verilir:
Cöngə – 1) Gənc erkək öküz; 2) Qısır və ya bir yaşdan böyük erkək dana.
Reklam
Başqa sözlə, “cöngə” sözü heyvanların təsərrüfatla bağlı təsnifatında işlənir və adətən yetkinləşməmiş, lakin artıq bala hesab olunmayan erkək mal-qaraya aid edilir. Cöngə nə tam böyük öküzdür, nə də körpə danadır – aralıq mərhələdə olan, bir növ gənc erkək heyvana verilən addır.
Etimoloji baxımdan söz qədim türkcəyə gedib çıxır. Köhnə türk mətnlərində və Orxon-Yenisey yazılarında “çuŋ” və “çuŋa” kimi formalarla da rast gəlinir. Qədim türklərdə sürüçülük və heyvandarlıq əsas məşğuliyyətlərdən biri olduğu üçün heyvanların yaşına, cinsinə və funksiyasına görə ayrıca adlandırılması geniş yayılmışdı. “Cöngə” də bu qəbildən olan təsnifedici bir anlayışdır.
Təsərrüfat və kənd təsərrüfatında cöngə anlayışı
Cöngə anlayışı xüsusilə kənd təsərrüfatında maldarlıqla məşğul olan əhali arasında geniş yayılıb. Bir yaşından keçmiş, lakin hələ tam yetişməmiş erkək heyvanlara “cöngə” deyilməsi, heyvanın artıq gücləndiyini və iş üçün istifadəyə yararlı vəziyyətə gəldiyini göstərirdi. Ənənəvi təsərrüfatda cöngələr əsasən:
- Yer şumlamaq üçün cüt öküz kimi hazırlanırdı.
- Güc heyvanı kimi yük daşımaq məqsədilə yetişdirilirdi.
- Sonrakı mərhələdə ya kəsimlik, ya da damazlıq məqsədi ilə saxlanılırdı.
Bu səbəbdən “cöngə” sözü kəndlilər üçün sırf təsərrüfat anlayışı ilə yanaşı, həm də iqtisadi dəyər daşıyan bir varlıq idi. Hətta bazarlarda və heyvan yarmarkalarında qiymətlər cöngənin yaşına, çəkisinə və sağlamlığına görə dəyişirdi.
Cöngə sözünün xalq arasında işlənməsi
Xalq arasında “cöngə” sözü bəzən zarafatla, bəzən kinayə ilə insanlar üçün də işlədilir. Məsələn, güclü, kök və ya bir qədər yöndəmsiz bir kişiyə “elə bil cöngədi” deyilməsi təəccüb və ya yumor məqsədi daşıya bilər. Bu istifadədə həm fiziki xüsusiyyətə, həm də kobudluq və davranışa eyham vurulur.
Bundan başqa, cöngə sözü bəzi bölgələrdə uşaq tərbiyəsində “başa söz keçməyən, özbaşına hərəkət edən” yeniyetmələr üçün işlədilən simvolik ifadə halına da gəlib. Məsələn:
- “Hələ o cöngə kimi oğlan düzəlməyib.”
- “Cöngə yaşına çatdı, amma ağıl gəlmədi.”
Bu kontekstdə söz heyvan mənasından çıxaraq daha çox metaforik məna daşımağa başlayır.
Ədəbiyyatda və folklorda cöngə obrazı
Azərbaycan xalq ədəbiyyatında “cöngə” sözü çox geniş olmasa da, bəzi folklor mətnlərində, tapmacalarda və atalar sözlərində istifadə olunmuşdur. Burada daha çox heyvandarlıqla bağlı həyat tərzinin bir parçası olaraq keçir.
Məsələn:
- “Cöngənin cütü, öküz olar bütövü.”
- “Cöngə cütlənmədi, bostan şumlanmadı.”
cBu kimi ifadələrdə cöngə cütçü, yəni torpaq işlərində istifadə edilən güc simvoludur. Həm işə yararlılıq, həm də yetişmə mərhələsini ifadə edən simvolik bir varlıqdır. Eyni zamanda “güclü, lakin hələ idarə olunması çətin” metaforasına da işarə edir.
Cöngə ilə bağlı dialekt və ağız fərqləri
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində “cöngə” sözünün tələffüz və işlənmə formalarında fərqlər müşahidə olunur. Məsələn:
- Qazax-Tovuz bölgəsində “cüngə” kimi səslənə bilər.
- Qarabağda bəzən “cüngə” həm də yerli şivədə təhqir və ya yumor mənasında işlədilir.
- Şəki-Zaqatala zonasında isə bu söz əsasən heyvandarlıq terminidir və əlavə məna daşımır.
Bu fərqlər xalq danışıq dili ilə ədəbi dil arasındakı əlaqənin zənginliyini və sözlərin müxtəlif təbəqələrdə aldığı yüklənməni göstərir.
Müasir dildə cöngə sözünün istifadəsi
Bugünkü gündə “cöngə” sözü daha çox arxaik və dialektik söz kimi qalır. Rəsmi və elmi mətnlərdə nadir hallarda rast gəlinir. Bununla belə, kənd yerlərində, maldarlıqla məşğul olan ailələrdə, heyvan yarmarkalarında və bəzi folklor mətnlərində aktiv işlənməkdədir. Dilin tarixini öyrənmək, folklorla məşğul olmaq və arxaik sözləri araşdırmaq istəyənlər üçün “cöngə” kimi sözlər dəyərli mənbə hesab olunur.
Cöngə sözünün əhəmiyyətinin qorunması
Dilimizin qədim sözlərinin, o cümlədən “cöngə”nin yaşadılması üçün bir sıra addımlar vacibdir:
- Lüğətlərin təkmilləşdirilməsi və arxaik sözlərin izahlı təqdimatı
- Dərsliklərdə, folklor bölmələrində bu cür sözlərə yer verilməsi
- Televiziya və mədəniyyət proqramlarında dialekt sözlərə diqqət yetirilməsi
Belə sözlər yalnız lüğət informasiyası olaraq deyil, həm də xalqın tarixinin, yaşayış tərzinin, peşələrinin və mədəni mirasının yaddaşıdır. Cöngə sözü də bu yaddaşın bir hissəsidir.
“Cöngə” sözü Azərbaycan dilinin dərin qatlarından gələn, həm təsərrüfat, həm də sosial kontekstdə mənalı bir anlayışdır. Gənc erkək heyvana aid olsa da, bu söz zamanla metaforik, bənzətməli və zarafatlı mənalar da qazanaraq xalq dilində öz yerini tapmışdır. Onun qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi dilimizin zənginliyinin saxlanması baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Hər bir qədim söz bir xalqın yaddaşıdır – “cöngə” də o yaddaşın təməl daşlarından biridir.
Ən Çox Verilən Suallar
Cöngə – bir yaşını keçmiş, lakin tam yetişməmiş erkək iribuynuzlu heyvana, adətən danaya və ya erkək inəyə verilən addır. Bu söz kənd təsərrüfatında istifadə olunur və gənc öküz mənasına gəlir.
Cöngə sözü qədim türkcə və fars dilinin təsiri ilə formalaşıb. Qədim türk dillərində ‘çuŋ’ və ‘çuŋa’ formalarında rast gəlinir və heyvandarlıqla bağlı təsnifat mənasını daşıyır.
Dana adətən altı aylığa qədər olan heyvandır. Cöngə isə bir yaşını keçmiş, lakin hələ yetişkin öküzə çevrilməmiş erkək heyvandır. Öküz isə tam yetişmiş və iş üçün istifadə olunan erkək iribuynuzlu heyvandır.
Ənənəvi kənd təsərrüfatında cöngələr əsasən iş heyvanı kimi – yer şumlamaq, cüt qoşmaq və ya yük daşımaq üçün yetişdirilirdi. Sonrakı mərhələdə ya damazlıq üçün saxlanılır, ya da kəsimlik heyvana çevrilirdi.
Bəli. Xalq arasında bu söz zarafatla və ya kinayə ilə yöndəmsiz, güclü və ya başa söz keçməyən gənc oğlanlar üçün də işlədilir. Məsələn, ‘hələ o cöngə kimi uşaq düzəlməyib’ kimi ifadələrdə metaforik anlam daşıyır.
Azərbaycanın kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan bölgələrində – xüsusilə Qazax, Tovuz, Ağstafa, Gədəbəy, Şəki və Qarabağ zonalarında cöngə sözü hələ də gündəlik nitqdə istifadə olunur.
Cöngə sözü bəzi atalar sözlərində və tapmacalarda işlədilib. Folklor nümunələrində o, güc, işə yararlılıq və bəzən də yöndəmsizlik simvolu kimi təqdim olunur.
Bəli. Məsələn: ‘Cöngənin cütü, öküz olar bütövü’ kimi atalar sözləri bu heyvanın tədricən yetişməsini və faydalı mərhələyə keçidini təsvir edir.
Hazırda şəhər mühitində bu söz demək olar ki, işlənmir. Ancaq kənd və maldarlıqla bağlı bölgələrdə, həmçinin folklor və dilçilik araşdırmalarında aktivdir.
Cöngə kimi sözlər xalqın tarixi, təsərrüfat həyatı və mədəni yaddaşı ilə bağlıdır. Onların qorunması dilin zənginliyinin saxlanmasına və yeni nəsillərə milli mirasın ötürülməsinə xidmət edir.
