Cüzam xəstəliyi, tibbdə Hansen xəstəliyi kimi tanınan, Mycobacterium leprae adlı bakteriyanın səbəb olduğu nadir, lakin tarixi əhəmiyyətə malik yoluxucu xəstəlikdir. Minilliklərdir mövcud olan bu xəstəlik, həm sağlamlıq, həm də sosial baxımdan dərin izlər buraxmışdır. Orta əsrlərdə cüzamlı insanlar cəmiyyətlərdən təcrid edilmiş, xüsusi “cüzam evləri”nə yerləşdirilmiş və ağır damğalanma ilə üzləşmişdir. Halbuki müasir tibbin inkişafı, mikrobiologiya sahəsindəki kəşflər və antibiotiklərin istifadəsi nəticəsində bu xəstəliyin müalicəsi mümkün olmuşdur. Cüzam əsasən dərini, periferik sinirləri, gözləri və yuxarı tənəffüs yollarını zədələyir. Müalicə olunmadığı halda ciddi əlillik, deformasiya və görmə itkisinə səbəb ola bilər.
Xəstəliyin inkişafı çox yavaşdır. Bakteriyanın inkubasiya dövrü adətən 5 il olsa da, bəzi hallarda bu müddət 20 ilə qədər uzana bilər. Bu səbəbdən yoluxmuş şəxslərdə simptomların ortaya çıxması uzun zaman ala bilər. Yoluxma əsasən uzunmüddətli yaxın təmas zamanı, xüsusilə burun və ağızdan çıxan damcılar vasitəsilə baş verir. Qısa müddətli təmas və təsadüfi görüşlər adətən yoluxma üçün kifayət etmir.
Müasir dövrdə Dünya Səhiyyə Təşkilatının tətbiq etdiyi çox dərmanlı terapiya (MDT) metodu ilə cüzam tam sağaldıla bilir. Bu metodda rifampisin, klofazimin və dapson adlı antibiotiklər birlikdə istifadə olunur və müalicə müddəti 6–12 ay davam edir. Erkən diaqnoz qoyulduqda müalicə daha qısa və effektiv olur, eyni zamanda yoluxma riski minimuma enir.
Cüzam, inkişaf etmiş ölkələrdə artıq çox nadir görülür, lakin Afrika, Asiya və Latın Amerikasının bəzi bölgələrində hələ də rast gəlinir. Azərbaycan kimi ölkələrdə isə xəstəlik nadir hallarda, əsasən xaricdən gətirilmiş hallar şəklində qeydə alınır. Bu səbəbdən ictimai səhiyyə, profilaktika tədbirləri və maarifləndirmə işləri vacib əhəmiyyət kəsb edir.
CÜZAM XƏSTƏLİYİNİN TARİXİ
Cüzam tarixi baxımdan ən qədim yoluxucu xəstəliklərdən biridir. Hindistan, Çin və Yaxın Şərqdə min illər əvvəl mövcud olduğu arxeoloji və tarixi mənbələrlə təsdiqlənmişdir. Bibliya və digər qədim mətnlərdə də bu xəstəlik haqqında qeydlərə rast gəlinir.
Orta əsrlərdə Avropada cüzam epidemiyaları geniş yayılmışdı. Bu dövrdə xəstəliyin səbəbi bilinmədiyindən, yoluxma qorxusu insanları cüzamlı şəxslərdən uzaq durmağa məcbur edirdi. Xüsusi cüzam koloniyaları və hospitalları qurulur, xəstələr burada ömürlərinin sonuna qədər yaşayırdılar. 1873-cü ildə norveçli alim Gerhard Armauer Hansen Mycobacterium leprae bakteriyasını kəşf etdi və bununla da xəstəliyin səbəbi elmi cəhətdən sübuta yetirildi.
CÜZAMIN SƏBƏBLƏRİ
Cüzamın yeganə səbəbkarı Mycobacterium leprae bakteriyasıdır. Bu bakteriya turşuya davamlı çubuq formalı mikroorqanizmdir və çox yavaş çoxalır. Orqanizmdə əsas hədəfi dəri və sinir hüceyrələridir.
Yoluxma əsasən damcı yolu ilə baş verir. Xəstə insan öskürəndə və ya asqıranda havaya yayılan bakteriyalar sağlam şəxsin tənəffüs yollarına daxil ola bilər. Ancaq yoluxma üçün davamlı və yaxın təmas tələb olunur. Sağlam immun sistemi olan insanlar çox vaxt yoluxmaya qarşı davamlı olur.
CÜZAMIN SİMPTOMLARI
Cüzamın ilkin simptomları adətən dəridə açıq rəngli və hissiyatı itmiş ləkələr şəklində özünü göstərir. Bu ləkələr tədricən böyüyə və çoxala bilər.
Xəstəlik irəlilədikcə sinir zədələnmələri yaranır. Əllərdə və ayaqlarda uyuşma, əzələ zəifliyi və yaraların hiss olunmaması kimi əlamətlər meydana çıxır. Göz tutulması baş verdikdə isə görmə itirilməsi mümkündür.
CÜZAMIN NÖVLƏRİ
Cüzam bir neçə klinik formaya malikdir:
- Tuberkuloid cüzam – az sayda dəri lezyonları ilə müşahidə olunur, yüngül gedişatlıdır.
- Lepromatoz cüzam – daha ağır formadır, çoxlu sayda dəri və sinir zədələnmələri olur.
- Sərhəd (borderline) cüzam – iki forma arasında keçid xarakterli klinik tipdir.
Hər bir növün gedişatı və müalicəyə cavabı fərqli ola bilər.
CÜZAMIN DİAQNOSTİKASI
Cüzamın diaqnozu əsasən klinik müayinə və laborator analizlərlə təsdiqlənir. Əsas göstəricilərdən biri dəri hissiyatının itməsi və tipik dəri ləkələrinin olmasıdır.
Laboratoriyada dəri biopsiyası götürülərək mikroskop altında bakteriyanın aşkarlanması və ya PCR analizi aparılır. Erkən diaqnoz, sinir zədələnməsinin qarşısını almaqda çox vacibdir.
CÜZAMIN MÜALİCƏ ÜSULLARI
Müasir dövrdə cüzam tam müalicə oluna bilir. Dünya Səhiyyə Təşkilatının tövsiyə etdiyi çox dərmanlı terapiya (MDT) sxemi rifampisin, klofazimin və dapson antibiotiklərinin birgə istifadəsini nəzərdə tutur.
Müalicə müddəti xəstəliyin tipinə görə 6–12 ay davam edir. Müalicə başladıqdan sonra xəstə qısa müddət ərzində yoluxucu xüsusiyyətini itirir.
CÜZAMIN QARŞISININ ALINMASI
Cüzamın qarşısını almağın əsas yolu erkən diaqnoz və müalicədir. Yoluxmuş şəxslərlə davamlı yaxın təmasdan qaçmaq və gigiyenik qaydalara riayət etmək vacibdir.
Bəzi ölkələrdə BCG peyvəndi cüzama qarşı müəyyən qoruyucu təsir göstərir, lakin bu tam müdafiə demək deyil. İctimai maarifləndirmə proqramları xəstəliyin yayılmasının qarşısında mühüm rol oynayır.
CÜZAM VƏ SOSİAL TƏSİRLƏR
Cüzam hələ də bəzi ölkələrdə sosial damğalanma ilə müşayiət olunur. Bu, xəstələrin müalicəyə müraciətini gecikdirə bilər.
Maarifləndirmə kampaniyaları və səhiyyə işçilərinin düzgün məlumatlandırması xəstələrin cəmiyyətə yenidən inteqrasiyasına yardımçı olur.
CƏDVƏL – Cüzam haqqında əsas məlumatlar
| Məlumat | Ətraflı İzah |
|---|---|
| Xəstəliyin adı | Cüzam (Hansen xəstəliyi) |
| Səbəbkar bakteriya | Mycobacterium leprae |
| Yoluxma yolu | Uzunmüddətli yaxın təmas, damcı yolu |
| Əsas təsir sahələri | Dəri, sinirlər, gözlər, yuxarı tənəffüs yolları |
| Müalicə üsulu | Çox dərmanlı terapiya (MDT) |
| Müalicə müddəti | 6–12 ay |
| Peyvənd | BCG (qismən qoruyucu) |
| Yoluxuculuq | Müalicədən əvvəl mümkündür, müalicə sonrası yoxdur |
Cüzam, tarixi boyu insan cəmiyyətlərinin qorxulu xəstəliklərindən biri olmuş, lakin müasir tibbin inkişafı ilə tamamilə sağaldıla bilən bir infeksiyaya çevrilmişdir. Mycobacterium leprae bakteriyasının səbəb olduğu bu xəstəlik əsasən dərini, sinirləri və gözləri təsir edir. Erkən diaqnoz qoyulması və vaxtında çox dərmanlı müalicə tətbiqi həm xəstənin tam sağalmasını, həm də yoluxmanın qarşısının alınmasını təmin edir. Bu gün inkişaf etmiş ölkələrdə cüzam çox nadir hallarda rast gəlinir, lakin bəzi regionlarda hələ də ictimai səhiyyə problemi olaraq qalmaqdadır.
Xəstəliyin qarşısını almaqda ictimai maarifləndirmə və gigiyena qaydalarına riayət etmək mühüm yer tutur. BCG peyvəndi müəyyən dərəcədə qoruma təmin etsə də, əsas müdafiə üsulu erkən aşkarlama və müalicədir. Cüzamlı insanların sosial damğalanmasının aradan qaldırılması da müalicə prosesinin uğuru üçün vacibdir. Sağlamlıq sistemlərinin bu istiqamətdə davamlı tədbirlər görməsi, xəstəliyin gələcəkdə tamamilə aradan qaldırılması üçün əsas şərtlərdən biridir.
Ən Çox Verilən Suallar
Cüzam, Mycobacterium leprae bakteriyasının səbəb olduğu, əsasən dərini, sinirləri və gözləri təsir edən yoluxucu xəstəlikdir. Müalicə olunmadıqda əlillik və görmə itkisi yarada bilər.
Xəstəlik əsasən uzunmüddətli və yaxın təmas zamanı, öskürək və asqırıqla yayılan damcılar vasitəsilə yoluxur. Qısa təmas adətən yoluxma üçün kifayət etmir.
Dəridə hissiyatı itmiş ləkələr, uyuşma, əzələ zəifliyi, yaraların hiss olunmaması və göz tutulması əsas əlamətlərdəndir.
Əsasən üç növ mövcuddur: tuberkuloid cüzam, lepromatoz cüzam və sərhəd tipli cüzam.
Diaqnoz klinik müayinə və laborator analizlər, xüsusən dəri biopsiyası və PCR testi ilə təsdiqlənir.
Bəli. Dünya Səhiyyə Təşkilatının tövsiyə etdiyi çox dərmanlı terapiya (MDT) ilə xəstəlik tam sağaldıla bilir.
Müalicə müddəti xəstəliyin tipinə görə 6 ilə 12 ay arasında dəyişir.
Müalicəyə başlamazdan əvvəl yoluxucu ola bilər. Müalicə başladıqları andan etibarən xəstələr yoluxucu xüsusiyyətini itirirlər.
Erkən diaqnoz, vaxtında müalicə, gigiyena qaydalarına riayət və yoluxmuş şəxslərlə uzunmüddətli təmasdan qaçmaq əsas qoruyucu tədbirlərdir.
Azərbaycanda cüzam nadir hallarda, əsasən xaricdən gətirilmiş hallar şəklində müşahidə olunur.
