Cümlənin Məqsədə Görə Növləri: Xəbər, Əmr, Sual, Nida

Dil insanın düşüncələrini, hisslərini və istəklərini ifadə etməsinin ən mühüm vasitəsidir. Cümlə isə bu ifadənin əsas quruluş vahidi kimi həm yazılı, həm də şifahi ünsiyyətdə mühüm rol oynayır. Cümlələr yalnız qrammatik baxımdan deyil, həm də mənaca müxtəlif olur və onların quruluşu, məzmunu, məqsədi fərqli məqsədlərə xidmət edir. Cümlənin məqsədə görə növləri danışanın niyyətini, üslubunu və ünsiyyət formalarını müəyyənləşdirir. Bu təsnifat insanın qarşısındakı şəxslə hansı münasibət çərçivəsində ünsiyyət qurduğunu anlamağa kömək edir.

Hər bir cümlənin məqsədi onun məna yükündən asılı olaraq dəyişir. Bəzən insan qarşısındakı şəxsdən məlumat almaq üçün sual verir, bəzən əmr və ya tələb bildirir, bəzən isə sadəcə məlumat çatdırmaq məqsədini güdür. Bu baxımdan cümlələrin məqsədə görə növlərinin öyrənilməsi həm dilçilik, həm də ünsiyyət mədəniyyəti baxımından vacibdir. Dilimizdə cümlələr əsasən xəbər cümləsi, sual cümləsi, əmr cümləsi və nida cümləsi kimi qruplaşdırılır. Hər bir növün özünəməxsus qrammatik quruluşu, intonasiyası və funksiyası mövcuddur.

Cümlələrin məqsədə görə bölgüsü, xüsusilə dil öyrənənlər üçün, həm yazı, həm də danışıq bacarıqlarının inkişafında əhəmiyyətli yer tutur. Bu təsnifatın düzgün tətbiqi nitqi daha anlaşıqlı, məntiqli və təsirli edir. Həmçinin cümlənin növünü düzgün seçmək, fikri qarşı tərəfə çatdırmaqda böyük rol oynayır. Məsələn, rəsmi sənədlərdə əsasən xəbər cümlələri istifadə olunur, lakin gündəlik ünsiyyətdə digər növlər də aktiv şəkildə işlədilir.

Ümumiyyətlə, cümlənin məqsədə görə növlərini anlamaq yalnız dil qaydalarını öyrənmək deyil, həm də ünsiyyətin incəliklərini mənimsəmək deməkdir. İndi isə bu növlərin hər birini ətraflı şəkildə nəzərdən keçirək.

XƏBƏR CÜMLƏSİ

Xəbər cümləsi danışanın müəyyən bir məlumatı, fikri və ya hadisəni bildirmək üçün istifadə etdiyi cümlə növüdür. Bu cür cümlələrdə əsas məqsəd qarşı tərəfə məlumat verməkdir. Xəbər cümlələrində intonasiya sakit və enişli-yoxuşlu olur, sonluqda nöqtə qoyulur. Bu cümlələr təsdiq və ya inkar şəklində ola bilər. Məsələn: “Bu gün hava günəşlidir” və ya “Mən kitab oxumadım”. Hər iki halda da danışanın məqsədi məlumat verməkdir.

Xəbər cümlələri həm yazılı, həm də şifahi nitqdə ən çox işlədilən cümlə növüdür. Əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada danışan şəxsin əsas hədəfi qarşı tərəfi məlumatlandırmaqdır, cavab gözləmək isə vacib deyil. Mətbuat xəbərləri, elmi məqalələr, rəsmi sənədlər və gündəlik söhbətlərdə bu tip cümlələr geniş şəkildə istifadə olunur.

SUAL CÜMLƏSİ

Sual cümləsi qarşı tərəfdən məlumat almaq məqsədilə işlədilir. Bu cür cümlələrdə intonasiya adətən qalxıcı olur və sonunda sual işarəsi qoyulur. Sual cümlələri açıq, qapalı, təsdiqedici və ya təsdiqedici formalarla qurula bilər. Məsələn: “Sən bu gün dərsə getdinmi?” və ya “Kim gəldi?” Bu nümunələrdə danışan şəxs qarşı tərəfdən müəyyən cavab gözləyir.

Sual cümlələri ünsiyyətin canlı və interaktiv keçməsi üçün vacibdir. Onlar həm gündəlik söhbətlərdə, həm də rəsmi müsahibələrdə mühüm rol oynayır. Sual cümlələri vasitəsilə məlumat toplamaq, fikri dəqiqləşdirmək və ya qarşı tərəfi danışmağa təşviq etmək mümkündür. Dil öyrənənlər üçün sual cümlələrinin quruluşunu öyrənmək danışıq bacarığının inkişafında əsas addımlardan biridir.

ƏMR CÜMLƏSİ

Əmr cümləsi danışanın qarşı tərəfdən müəyyən hərəkəti yerinə yetirməsini tələb etdiyi cümlə növüdür. Bu cümlələr əmr, tələb, məsləhət və ya xahiş formasında işlədilə bilər. Məsələn: “Qapını bağla”, “Dərslərinə diqqət et”. Əmr cümlələrində intonasiya adətən qətiyyətlidir, lakin xahiş formasında yumşaq tonda da ola bilər.

Əmr cümlələri ailə içi ünsiyyətdə, təlim-tədris prosesində, iş mühitində və hərbi sahədə geniş istifadə olunur. Onların məqsədi dinləyicini hərəkətə keçirməkdir. Bu tip cümlələrdə çox vaxt felin əmr forması işlədilir. Əmr cümləsi yalnız ciddi tələb bildirmir, eyni zamanda yönləndirmə və motivasiya məqsədilə də istifadə edilə bilər.

NİDA CÜMLƏSİ

Nida cümləsi danışanın hisslərini, emosiyalarını ifadə edən cümlə növüdür. Bu cümlələr sevinc, kədər, təəccüb, qorxu, həyəcan kimi emosiyaları bildirir. Məsələn: “Nə gözəl gün idi!” və ya “Ah, çox yoruldum!”. Nida cümlələrində intonasiya emosiyaya uyğun olaraq dəyişir və sonunda nida işarəsi qoyulur.

Nida cümlələri ədəbiyyatda, gündəlik söhbətlərdə və teatr səhnələrində geniş istifadə olunur. Onlar nitqə emosional rəng qatır, onu daha təsirli və yadda qalan edir. Xüsusilə bədii mətnlərdə bu cümlələr personajların xarakterini və daxili dünyasını açmaq üçün əvəzolunmaz vasitədir.

QARIŞIQ MƏQSƏDLİ CÜMLƏLƏR

Qarışıq məqsədli cümlələr elə cümlələrdir ki, danışanın məqsədində eyni anda bir neçə niyyət olur. Məsələn, cümlə həm məlumat verir, həm də sual xarakteri daşıyır və ya həm əmr, həm də hiss ifadə edir. “Sən hələ də buradasanmı, tez get!” kimi cümlələr buna nümunədir. Burada həm sual məzmunu, həm də əmrlik mövcuddur. Bu tip cümlələr, adətən, emosional və dinamik dialoqlarda işlədilir.

Qarışıq məqsədli cümlələr dilin zəngin ünsiyyət imkanlarını göstərir. Onlar vasitəsilə daha mürəkkəb emosional və məna çalarları ifadə etmək mümkündür. Ədəbi əsərlərdə, xüsusilə dialoqlarda bu cümlələr geniş yayılıb. Bu cümlələrin quruluşu digər növlərə nisbətən daha çevikdir və kontekstə görə formalaşır.

TƏSDİQEDİCİ CÜMLƏLƏR

Təsdiqedici cümlələrdə danışan şəxs müəyyən bir məlumatın doğruluğunu vurğulayır. Bu cür cümlələr əsasən bir fikir, hadisə və ya düşüncənin doğru olduğunu bildirmək üçün işlədilir. “Bəli, mən bunu etdim”, “Doğrudur, hava dəyişəcək” kimi cümlələr buna misaldır. Burada əsas məqsəd qarşı tərəfin dediyini təsdiqləmək və ya bir faktı möhkəmləndirməkdir.

Təsdiqedici cümlələr ünsiyyətdə inandırıcılıq yaratmaq və mövqeni gücləndirmək üçün mühüm vasitədir. Onlar rəsmi çıxışlarda, debatlarda, yazılı nitqdə və gündəlik söhbətlərdə istifadə olunur. Qrammatik baxımdan təsdiqedici cümlələr, əsasən, xəbər cümlələrinin tərkibində formalaşır.

İNKAR CÜMLƏLƏR

İnkar cümlələri danışanın müəyyən bir fikri, hadisəni və ya məlumatı rədd etdiyi cümlə növüdür. Bu cümlələrdə “yox”, “deyil”, “heç”, “qətiyyən” kimi inkar bildirən sözlər işlədilir. Məsələn: “Mən ora getmədim”, “Bu doğru deyil”. İnkar cümlələrinin məqsədi məlumatı rədd etmək və ya qarşı tərəfin söylədiyini təkzib etməkdir.

İnkar cümlələri mübahisələrdə, fikirlərin dəqiqləşdirilməsində və qarşı tərəfin dediklərinə etiraz etmək üçün istifadə olunur. Onların düzgün qurulması nitqin dəqiqliyini və məntiqini qorumağa kömək edir. Əks halda, qarışıqlıq yarana bilər.

QARŞILAŞDIRMA MƏQSƏDLİ CÜMLƏLƏR

Qarşılaşdırma məqsədli cümlələrdə danışan iki və ya daha çox obyekt, hadisə və ya fikri müqayisə edir. Bu cümlələr “amma”, “lakin”, “halbuki” kimi bağlayıcılarla birləşir. Məsələn: “O çalışqan tələbədir, amma dərslərə gecikir”. Burada məqsəd oxşar və ya fərqli cəhətləri vurğulamaqdır.

Bu cür cümlələr analitik düşüncə tərzini əks etdirir və mühakimə prosesində mühüm yer tutur. Ədəbi əsərlərdə xarakterlərin fərqli xüsusiyyətlərini göstərmək, elmi mətnlərdə isə məlumatları müqayisə etmək üçün istifadə olunur. Qarşılaşdırma cümlələri nitqi daha zəngin və təsirli edir.

MİSAL CƏDVƏLİ – CÜMLƏLƏRİN MƏQSƏDƏ GÖRƏ NÖVLƏRİ

Cümlənin məqsədə görə növləri dilin ünsiyyət gücünü və ifadə imkanlarını göstərən mühüm kateqoriyadır. Onların hər biri fərqli nitq situasiyalarında xüsusi rol oynayır. Xəbər cümlələri məlumat ötürməkdə, sual cümlələri qarşılıqlı ünsiyyət yaratmaqda, əmr cümlələri hərəkətə sövq etməkdə, nida cümlələri isə emosiyaları ifadə etməkdə istifadə olunur. Qarışıq məqsədli, təsdiqedici, inkar və qarşılaşdırma cümlələri isə dilin daha mürəkkəb və incə çalarlarını ortaya qoyur.

Hər bir cümlə növü həm qrammatik, həm də məzmun baxımından düzgün qurulduqda nitq aydın, təsirli və məqsədəuyğun olur. Əks halda, ünsiyyətdə anlaşılmazlıqlar yarana bilər. Bu səbəbdən, dil öyrənənlər və nitq mədəniyyətinə önəm verən şəxslər cümlələrin məqsədə görə növlərini dərindən bilməli və praktikada düzgün tətbiq etməlidirlər. Beləliklə, danışıqda və yazıda düzgün cümlə növü seçmək, qarşı tərəfə verilən mesajın dəqiqliyini və təsirini artırır. Bu, həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi ünsiyyətdə yüksək səviyyədə dil bacarığı nümayiş etdirməyin əsas şərtlərindən biridir.

Ən Çox Verilən Suallar

Ən Çox Verilən Suallar