Dil insanın düşüncə və duyğularını ifadə etməsinin ən mühüm vasitəsidir. Dildə mənalı ifadələr yaratmaq üçün sözlər bir-birinə müəyyən qaydalar əsasında qoşulur və nəticədə cümlə əmələ gəlir. Cümlə sadəcə söz birləşməsi deyil, bütöv bir fikri ifadə edən əsas sintaktik vahiddir. Hər cümlə bir fikri, hissi, hökmü və ya sorğunu özündə əks etdirir. Ona görə də dilçilikdə cümlə anlayışı həm məzmun, həm də quruluş baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Cümlələr məqsəd, quruluş, xəbər növü və intonasiya xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif növlərə ayrılır. Bu təsnifat həm dilin öyrənilməsi, həm də nitqin düzgün qurulması üçün mühüm rol oynayır. Düzgün cümlə qurmaq, fikri aydın ifadə etmək üçün cümlə növlərinin xüsusiyyətlərini bilmək vacibdir. Məktəblərdə, universitetlərdə və dil öyrənmə prosesində cümlə növlərinin öyrədilməsi qrammatikanın əsas istiqamətlərindən biridir. Hər bir insan gündəlik danışığında və yazısında fərqli cümlə növlərindən istifadə edir, bu isə nitqin rəngarəngliyini və ifadə imkanlarını artırır. Azərbaycan dilində cümlələr sintaktik baxımdan çox zəngindir və müxtəlif quruluş modellərinə malikdir. Bu mövzuya dərindən yanaşmaq dilin incəliklərini daha yaxşı anlamağa imkan yaradır. Cümlə növlərinin öyrənilməsi həm yazılı, həm də şifahi nitqin keyfiyyətini yüksəldir və insanın ünsiyyət bacarıqlarını daha da təkmilləşdirir.
Məqsədinə görə cümlələr
Məqsədinə görə cümlələr danışanın fikrini hansı niyyətlə ifadə etməsinə əsaslanaraq təsnif olunur. Əsasən dörd növ məqsəd cümləsi mövcuddur: xəbər cümləsi, sual cümləsi, əmr cümləsi və nida cümləsi. Xəbər cümləsi danışanın hər hansı bir hadisə, hal və ya fikir haqqında məlumat verməsi üçün işlədilir. Sual cümləsi isə cavab almaq məqsədilə qurulur. Əmr cümləsi göstəriş, tələb və ya qadağanı bildirir. Nida cümləsi isə hiss və emosiyaları ifadə edir.
Bu bölgü nitqin emosional və məzmun baxımından daha təsirli qurulmasına kömək edir. Məsələn, gündəlik danışıqda insan müxtəlif məqsədlərlə cümlələrdən istifadə edir: məlumat vermək, sual vermək, əmr etmək və ya hisslərini ifadə etmək. Məqsədinə görə cümlələri düzgün seçmək nitqin məna yükünü artırır. Ədəbi dildə hər bir məqsəd cümləsinin özünəməxsus intonasiyası və quruluş xüsusiyyətləri vardır.
Xəbərin növünə görə cümlələr
Xəbərin növünə görə cümlələr əsasən iki yerə ayrılır: xəbərlik cümlələri və qeyri-xəbərlik cümlələri. Xəbərlik cümlələri konkret bir hökm, təsdiq və ya inkar bildirir. Qeyri-xəbərlik cümlələri isə daha çox hiss, çağırış və ya sual xarakteri daşıyır. Bu bölgü daha çox sintaktik təhlildə istifadə olunur.
Xəbərin növünü müəyyənləşdirmək cümlənin məna yükünü anlamaqda mühüm əhəmiyyət daşıyır. Məsələn, “Sabah hava isti olacaq” cümləsi xəbərlik cümləsidir, çünki müəyyən bir hadisə haqqında məlumat verir. Amma “Kaş hava isti olaydı” cümləsi artıq arzu bildirən qeyri-xəbərlik cümləsinə aiddir. Bu təsnifat bədii və publisistik üslubda daha təsirli ifadələr yaratmaq üçün də istifadə edilir.
Quruluşuna görə sadə və mürəkkəb cümlələr
Quruluşuna görə cümlələr iki əsas növə ayrılır: sadə və mürəkkəb cümlələr. Sadə cümlə bir xəbərə malik olur və adətən bir fikri ifadə edir. Mürəkkəb cümlə isə iki və ya daha çox sadə cümlənin məna və qrammatik cəhətdən birləşməsi ilə yaranır.
Sadə cümlələr gündəlik nitqdə daha çox istifadə olunsa da, mürəkkəb cümlələr mətndə daha zəngin məna əlaqələri yaratmağa imkan verir. Məsələn, “Mən kitab oxuyuram” sadə cümlədir. “Mən kitab oxuyuram və qeydlər aparıram” isə mürəkkəb cümlədir. Bu bölgü dilin sintaktik quruluşunu anlamaqda əsas istiqamətlərdən biridir.
Tam və natamam cümlələr
Tam cümlə fikri tam ifadə edən və bütün qrammatik üzvləri mövcud olan cümlədir. Natamam cümlə isə müəyyən üzvləri buraxılmış, lakin kontekstdən başa düşülən cümlədir. Natamam cümlələr daha çox danışıq dilində işlədilir.
Məsələn, “Mən məktəbə gedirəm” tam cümlədir. Amma “Məktəbə” deyəndə kontekstdən “gedirəm” sözü anlaşılırsa, bu natamam cümlə sayılır. Natamam cümlələr dialoqlarda, bədii üslubda və sürətli ünsiyyətdə daha çox yer tutur.
Təsdiq və inkar cümlələri
Təsdiq cümlələri hadisə və ya fikrin baş verdiyini bildirir, inkar cümlələri isə bunun əksini göstərir. Təsdiq cümlələri adətən müsbət məna daşıyır, inkar cümlələri isə “yox”, “deyil”, “qeyri” kimi söz və şəkilçilərlə formalaşır.
Məsələn, “O dərsə gəldi” təsdiq cümləsidir. “O dərsə gəlmədi” isə inkar cümləsidir. Bu bölgü həm yazılı, həm də şifahi nitqdə fikrin dəqiqliyini təmin edir. İnkarda diqqət yetirilməli məqam odur ki, onun məna yükü bəzən təsdiqdən daha güclü ola bilər.
Tamamlanmış və tamamlanmamış cümlələr
Tamamlanmış cümlə müəyyən bir fikri başa çatdırır və əlavə izaha ehtiyac duyulmur. Tamamlanmamış cümlə isə daha çox davamı gözlənilən, açıq qalan məna daşıyır. Bu cümlələr bədii və emosional nitqdə xüsusi təsir gücü yaradır.Məsələn, “O mənə baxdı və…” kimi ifadə tamamlanmamış cümləyə nümunədir. Bu növ cümlələr oxucuda və ya dinləyicidə maraq oyadır və diqqəti mətnə cəmləyir.
Emosional və neytral cümlələr
Emosional cümlələr hiss və həyəcanı ifadə edir, neytral cümlələr isə sadəcə məlumat verir. Emosional cümlələrdə nida işarəsi, vurğu və xüsusi intonasiya mühüm rol oynayır.Neytral cümlələr isə daha çox rəsmi üslubda, elmi mətnlərdə istifadə olunur. Məsələn, “Hava çox gözəldir!” emosional cümlədir, “Hava günəşlidir” isə neytral cümlədir.
İntonasiya xüsusiyyətlərinə görə cümlələr
İntonasiya cümlənin məna və emosional təsirini müəyyənləşdirən mühüm elementdir. İntonasiya xüsusiyyətlərinə görə cümlələr xəbər, sual, əmr və nida intonasiyasına malik ola bilər.Məsələn, “Sən dərsə getdin?” sual intonasiyası, “Dərsə get!” əmr intonasiyası daşıyır. İntonasiya cümlənin həm yazılı, həm də şifahi formada düzgün qavranılmasında əsas rol oynayır.
Cümlə dilin ən əsas ünsiyyət vahididir və insanın düşüncəsini, hisslərini, hökmlərini ifadə etməsində mühüm rol oynayır. Cümlə növlərinin öyrənilməsi, həm yazılı, həm də şifahi nitqin düzgün qurulması üçün zəruridir. Məqsədinə görə, xəbərin növünə görə, quruluşuna görə və digər meyarlarla aparılan təsnifat cümlələrin məna və quruluş baxımından fərqlərini aydınlaşdırır. Xəbər, sual, əmr və nida cümlələri nitqdə müxtəlif kommunikativ məqsədlərə xidmət edir. Sadə və mürəkkəb cümlələr fikrin təqdimatında sintaktik zənginlik yaradır. Təsdiq və inkar cümlələri məntiqi qarşılaşdırmalar qurmağa imkan verir, emosional və neytral cümlələr isə nitqin emosional yükünü tənzimləyir. İntonasiya xüsusiyyətləri cümlələrin doğru anlaşılmasını təmin edir və dinləyici üzərində təsir gücünü artırır. Bu növlərin hər biri özünəməxsus qaydalar və intonasiya xüsusiyyətlərinə malikdir. Cümlə növlərini dərindən öyrənmək, həm ədəbi, həm də gündəlik danışıqda fikrin aydın, səlis və təsirli çatdırılmasına xidmət edir. Beləliklə, cümlə növlərinin nəzəri və praktiki cəhətdən mənimsənilməsi dilin qrammatik sistemini daha yaxşı anlamağa və nitq mədəniyyətini yüksəltməyə şərait yaradır. Bu biliklər dil öyrənənlər, müəllimlər, yazıçılar və ümumiyyətlə hər bir dil istifadəçisi üçün faydalıdır. Cümlələrin növlərini bilmək, insanın kommunikasiya bacarıqlarını inkişaf etdirir və nitqin keyfiyyətini yüksəldir. Ədəbi dilin zənginliyi də məhz bu cür sintaktik müxtəlifliklə qorunur və inkişaf etdirilir.
Ən Çox Verilən Suallar
Cümlə müəyyən bir fikri, hökmü və ya hissi ifadə edən, qrammatik cəhətdən tam olan sintaktik vahiddir. O, intonasiya və məna bütövlüyü ilə seçilir.
Azərbaycan dilində cümlələr məqsədinə görə, xəbərin növünə görə, quruluşuna görə və intonasiyasına görə bir neçə növə ayrılır. Əsas qruplar məqsəd, quruluş və xəbərin növünə görə təsnifatdır.
Məqsədinə görə cümlələr dörd yerə bölünür: xəbər cümləsi, sual cümləsi, əmr cümləsi və nida cümləsi. Hər birinin nitqdə fərqli funksiyası var.
Sadə cümlə yalnız bir xəbərə malik olur və bir fikri ifadə edir. Mürəkkəb cümlə isə iki və ya daha çox sadə cümlənin məna və qrammatik əlaqə ilə birləşməsindən yaranır.
Təsdiq cümlələri hadisə və ya fikrin baş verdiyini bildirir. İnkar cümlələri isə “yox”, “deyil”, “-ma/-mə” kimi vasitələrlə həmin fikrin baş vermədiyini göstərir.
Natamam cümlə bəzi qrammatik üzvləri buraxılmış, lakin kontekstdən başa düşülən cümlədir. Əsasən danışıq dilində və dialoqlarda işlədilir.
Emosional cümlələr hiss və həyəcanı ifadə edir. Onlar nida işarəsi, xüsusi intonasiya və vurğu ilə fərqlənir.
İntonasiya cümlənin məna yükünü və emosional təsirini müəyyənləşdirir. Sual, əmr, xəbər və nida cümlələrinin hər birinin özünəməxsus intonasiyası var.
Tamamlanmamış cümlə davamı gözlənilən, fikri tam çatdırılmamış cümlədir. Əsasən bədii nitqdə maraq oyatmaq üçün işlədilir.
Cümlə növlərini bilmək fikrin aydın, düzgün və təsirli ifadəsini təmin edir. Bu, nitq mədəniyyətini artırır və ünsiyyəti daha effektiv edir.
