Dil insanın düşüncə və hisslərini ifadə etməsi, qarşılıqlı ünsiyyət qurması üçün ən əsas vasitədir. Nitq vasitəsilə insanlar fikirlərini, istəklərini və duyğularını başqalarına çatdırır. Cümlə isə dilin ən mühüm ünsürlərindən biridir. O, müəyyən bir fikri, xəbəri və ya sorğunu ifadə edən ən kiçik məntiqi vahid hesab olunur. Cümlələr məqsəd və məzmununa görə müxtəlif növlərə ayrılır. Məqsədə görə cümlə növlərinin öyrənilməsi həm yazılı, həm də şifahi nitqin düzgün qurulması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycan dilində məqsədə görə cümlələr əsasən dörd böyük qrupa ayrılır: xəbər cümləsi, sual cümləsi, əmr cümləsi və nida cümləsi. Bunların hər biri özündə fərqli məna, intonasiya və kommunikativ məqsəd daşıyır. Məsələn, xəbər cümləsi bir hadisəni və ya məlumatı çatdırmaq üçün istifadə olunursa, sual cümləsi qarşı tərəfdən cavab almaq üçün qurulur. Əmr cümləsi tapşırıq, göstəriş və ya qadağa məqsədilə işlədilir, nida cümləsi isə hiss-həyəcanı ifadə edir. Bu növlərin hər birinin öz quruluş xüsusiyyətləri, intonasiyası və üslubi çalarları mövcuddur. Məqsədə görə cümlə növlərinin düzgün seçilməsi və istifadəsi nitqin ifadəliliyini artırır, ünsiyyətin dəqiqliyini təmin edir. Bu mövzunun dərindən öyrənilməsi həm təhsil prosesində, həm də gündəlik həyatdakı ünsiyyətdə mühüm rol oynayır.
Xəbər Cümləsi
Xəbər cümləsi danışanın müəyyən bir hadisə, fikir və ya məlumatı çatdırmaq məqsədilə qurduğu cümlə növüdür. Bu tip cümlələrdə əsas məqsəd məlumat verməkdir. Xəbər cümlələri danışığın neytral tonunda, bəzən də müəyyən vurğularla tələffüz olunur. Məsələn: “Bu gün hava çox gözəldir.” və ya “Məktəb saat 8-də başlayır.” Bu cümlələrdə danışan tərəf hadisəni sadəcə bildirir və dinləyicidən cavab gözləmir. Xəbər cümlələri müsbət və mənfi formalarda ola bilər. Müsbət formada hadisənin baş verdiyi bildirilir, mənfi formada isə hadisənin baş vermədiyi qeyd olunur.
Azərbaycan dilində xəbər cümlələri həm sadə, həm də mürəkkəb formada qurula bilər. Sadə xəbər cümləsi bir mübtəda və bir xəbərin iştirakı ilə yaranır. Mürəkkəb xəbər cümlələri isə iki və ya daha çox sadə cümlənin məntiqi əlaqəsi ilə formalaşır. Həmçinin, xəbər cümlələrinin intonasiyası sabit və sakit olur. Yazıda isə bu cümlələr sonunda nöqtə ilə tamamlanır. Üslubi baxımdan xəbər cümlələri bədii, elmi, publisistik və məişət üslublarında geniş istifadə edilir. Bu tip cümlələr informasiya çatdırmaq üçün əsas vasitədir.
Sual Cümləsi
Sual cümləsi danışanın qarşı tərəfdən cavab almaq, məlumat öyrənmək və ya təsdiq-təkzib etmək məqsədilə qurduğu cümlədir. Bu tip cümlələrin sonunda sual işarəsi (?) qoyulur. Sual cümlələri intonasiya baxımından yüksələn tonla tələffüz edilir. Məsələn: “Sabah dərs saat neçədə başlayır?” və ya “Bu kitabı oxumusanmı?” Sual cümlələri məqsədinə görə müxtəlif növlərə bölünür: ümumi sual, xüsusi sual, alternativ sual və təsdiq-təkzib sualı.
Ümumi sual cümlələri “bəli” və ya “xeyr” cavabı tələb edir. Xüsusi sual cümlələri isə “kim?”, “nə?”, “harada?”, “nə zaman?” kimi sual sözləri ilə qurulur. Alternativ sual cümlələri seçim təqdim edir: “Çay içəcəksən, yoxsa qəhvə?” Təsdiq-təkzib sualları isə “doğrudurmu?”, “belə deyilmi?” kimi ifadələrlə tamamlanır. Sual cümlələrinin quruluşu və intonasiyası nitqdə qarşılıqlı əlaqənin qurulması üçün mühüm vasitədir.
Əmr Cümləsi
Əmr cümləsi danışanın dinləyiciyə hərəkət etməyi, etməməyi, hərəkəti davam etdirməyi və ya dayandırmağı bildirdiyi cümlə növüdür. Bu cümlələr əsasən göstəriş, tapşırıq, tövsiyə, qadağa və ya xahiş məqsədilə işlədilir. Məsələn: “Qapını bağla.”, “Kitabı oxu.” və ya “Sakit ol.” Əmr cümləsinin intonasiyası adətən sərt və ya aydın olur, lakin xahiş formasında isə yumşaq tonda deyilə bilər. Əmr cümlələrində fel əsasən əmr şəklində işlədilir.
Əmr cümlələri həm müsbət, həm də mənfi formada ola bilər. Müsbət formada hərəkətin yerinə yetirilməsi tələb olunur, mənfi formada isə hərəkətin qarşısı alınır. Məsələn: “Tez gəl.” və ya “Oraya getmə.” Əmr cümlələri, xüsusilə məişətdə, iş prosesində, təlim-tədrisdə və rəsmi yazışmalarda geniş istifadə olunur. Nitqdə effektiv ünsiyyətin vacib elementlərindən biridir.
Nida Cümləsi
Nida cümləsi danışanın sevinc, təəccüb, qorxu, qəzəb, kədər kimi müxtəlif hisslərini ifadə etmək üçün istifadə olunur. Bu cümlələrin sonunda nida işarəsi (!) qoyulur. Məsələn: “Ay nə gözəl mənzərədir!”, “Vay, sən buradasan!” və ya “Of, çox yoruldum!” Nida cümlələrinin əsas xüsusiyyəti onların emosional yüklü olmasıdır. İntonasiyası yüksək, coşqulu və bəzən də dramatik ola bilər.
Nida cümlələri yazılı və şifahi nitqdə ifadəliliyi artırmaq üçün mühüm vasitədir. Ədəbiyyatda, xüsusilə bədii əsərlərdə personajların hiss və emosiyalarını oxucuya çatdırmaq üçün geniş istifadə edilir. Danışıq zamanı isə bu tip cümlələr dinləyici ilə emosional əlaqəni möhkəmləndirir.
Qarışıq Məqsədli Cümlələr
Qarışıq məqsədli cümlələr bir neçə kommunikativ məqsədi eyni anda ifadə edən cümlələrdir. Məsələn, həm məlumat verib, həm də sual xarakteri daşıya bilər: “Dərs sabah keçiriləcək, elə deyilmi?” Bu cümlədə bir tərəfdən məlumat verilir, digər tərəfdən qarşı tərəfdən təsdiq tələb olunur.
Qarışıq məqsədli cümlələr nitqdə tez-tez istifadə olunur, çünki gündəlik ünsiyyətdə insanlar bəzən eyni anda həm məlumat vermək, həm də reaksiya almaq istəyirlər. Bu cümlələrdə intonasiya və söz seçimi məqsədin qarışıq olduğunu göstərir. Yazıda isə həm nöqtə, həm sual, bəzən də nida işarəsi işlədilə bilər.
Məqsədə Görə Cümlələrin Ədəbi Üslublarda İstifadəsi
Azərbaycan dilinin zəngin üslub sistemi məqsədə görə cümlə növlərinin müxtəlif sahələrdə işlənməsinə şərait yaradır. Xəbər cümlələri daha çox elmi, publisistik və məişət üslubunda istifadə olunur. Sual cümlələri isə dialoqlarda, müsahibələrdə və publisistik yazılarda tez-tez rast gəlinir.
Əmr cümlələri rəsmi sənədlərdə, təlimatlarda, tədris prosesində mühüm yer tutur. Nida cümlələri isə bədii əsərlərdə, teatr dialoqlarında və emosional nitqdə daha çox işlədilir. Üslub seçimi nitqin məqsədinə uyğun qurulmalıdır ki, ünsiyyət effektiv və aydın olsun.
Məqsədə Görə Cümlələrin Qrammatik Quruluşu
Hər cümlə növünün qrammatik quruluşu onun funksiyasına uyğun formalaşır. Xəbər cümlələri əsasən xəbər formasında fellə tamamlanır. Sual cümlələri sual sözləri və ya sual şəkilçiləri ilə qurulur. Əmr cümlələri əmr şəkli fel forması ilə, nida cümlələri isə emosional sözlər və hiss bildirən ifadələrlə başlayır.
Bu qrammatik xüsusiyyətləri bilmək cümlə növünü asanlıqla müəyyən etməyə kömək edir. Tədrisdə və yazılı nitqdə bu qaydalar diqqətə alınarsa, nitq daha dəqiq və ifadəli olur.
Məqsədə Görə Cümlələrin İnkişaf Tarixi
Azərbaycan dilində məqsədə görə cümlələrin formalaşması xalqın danışıq mədəniyyəti və ədəbi dilin inkişafı ilə bağlıdır. Orta əsrlərdən etibarən yazılı mətnlərdə müxtəlif məqsədli cümlə növləri istifadə edilmişdir. Məsələn, Dədə Qorqud dastanlarında nida və əmr cümlələri geniş yayılmışdır.
Zaman keçdikcə dilin üslubi imkanları genişlənmiş, cümlə növlərinin istifadəsi daha da sistemləşmişdir. Müasir dövrdə həm yazılı, həm də şifahi nitqdə məqsədə görə cümlələrin bütün növləri geniş tətbiq edilir.
Məqsədə Görə Cümlələrin Tədrisi
Azərbaycan dili fənnində məqsədə görə cümlə növlərinin tədrisi məktəbin erkən siniflərindən başlayır. Şagirdlər əvvəlcə sadə misallar üzərində öyrənir, sonra isə mürəkkəb quruluşlu cümlələrlə tanış olurlar. Müəllimlər nümunələr, məşqlər və praktiki tapşırıqlar vasitəsilə mövzunu möhkəmləndirirlər.
Bu mövzunun düzgün öyrədilməsi şagirdlərin yazı və danışıq bacarıqlarının inkişafında mühüm rol oynayır. Eyni zamanda, məqsədə görə cümlə növlərinin öyrənilməsi dilin üslubi zənginliyini anlamağa imkan verir.
Cədvəl – Məqsədə Görə Cümlə Növləri
| Cümlə Növü | Əsas Məqsəd | Nümunə | İntonasiya | Son İşarə |
|---|---|---|---|---|
| Xəbər | Məlumat vermək | “Hava günəşlidir.” | Sakit, neytral | . |
| Sual | Cavab almaq | “Sən gələcəksən?” | Yüksələn ton | ? |
| Əmr | Tapşırıq vermək | “Qapını aç.” | Sərt və ya yumşaq | . / ! |
| Nida | Hiss bildirmək | “Ay nə gözəl gün!” | Coşqulu, emosional | ! |
| Qarışıq | İki məqsəd birləşir | “Sən gələcəksən, elə deyilmi?” | Qarışıq | ? / . / ! |
Cümlə növlərinin məqsədə görə təsnifatı nitqin daha dəqiq və məqsədyönlü qurulmasına imkan yaradır. Xəbər cümləsi fakt və məlumatların çatdırılmasında, sual cümləsi qarşı tərəflə əlaqə qurmaqda, əmr cümləsi göstəriş və tövsiyələrin verilməsində, nida cümləsi isə hiss və emosiyaların ifadəsində mühüm rol oynayır. Hər bir cümlə növü özünəməxsus qrammatik xüsusiyyətlərə və intonasiyaya malikdir.
Bu növlərin düzgün istifadəsi həm yazılı, həm də şifahi nitqin keyfiyyətini artırır. Gündəlik həyatda insanlar məqsədə görə müxtəlif cümlə növlərini qarışıq şəkildə istifadə edir ki, bu da ünsiyyətin daha canlı və təsirli olmasına səbəb olur. Təhsil prosesində məqsədə görə cümlələrin öyrədilməsi şagirdlərin dil bacarıqlarının inkişafı üçün vacibdir. Dilin zənginliyi və ifadə imkanlarının genişliyi məhz bu cür qrammatik kateqoriyaların düzgün öyrənilməsi ilə daha aydın ortaya çıxır.
Ən Çox Verilən Suallar
Azərbaycan dilində məqsədə görə cümlələr əsasən dörd yerə bölünür: xəbər cümləsi, sual cümləsi, əmr cümləsi və nida cümləsi. Bəzi hallarda qarışıq məqsədli cümlələr də ayrıca qeyd olunur.
Xəbər cümləsi fakt, hadisə və ya məlumatı bildirmək üçün işlədilir. İntonasiyası sakit və neytral olur, sonunda nöqtə qoyulur.
Sual cümləsi qarşı tərəfdən cavab almaq məqsədilə qurulur. Sual sözləri və ya sual şəkilçiləri ilə yaranır, sonunda sual işarəsi qoyulur.
Əmr cümləsi göstəriş, tapşırıq, qadağa və ya xahiş bildirmək üçün işlədilir. Fel əmr şəklində olur, intonasiyası sərt və ya yumşaq ola bilər.
Nida cümləsi hiss-həyəcan ifadə etmək üçün işlədilir. İntonasiyası coşqulu və emosionaldır, sonunda nida işarəsi qoyulur.
Qarışıq məqsədli cümlə eyni anda bir neçə məqsədi ifadə edir, məsələn, həm məlumat verir, həm də təsdiq istəyir.
İntonasiya cümlənin növünə görə dəyişir: xəbər cümləsində sakit, sual cümləsində yüksələn, nida cümləsində emosional olur.
Bu cümlələr bədii, elmi, publisistik və məişət üslublarında geniş istifadə olunur. Hər üslubda məqsədə uyğun növ seçilir.
Hər cümlə növü özünəməxsus qrammatik quruluşa malikdir: xəbər cümləsində fel xəbər formasında, sual cümləsində sual şəkilçiləri ilə, əmr cümləsində əmr şəkli ilə qurulur.
Bu mövzunun öyrənilməsi yazılı və şifahi nitqin inkişafına kömək edir, ünsiyyətin daha dəqiq və təsirli olmasını təmin edir.
