Koqnitiv Davranış Terapiyası (CBT) müasir psixoterapiya üsulları arasında ən çox tədqiq edilmiş və effektivliyi elmi olaraq sübut olunmuş metodlardan biridir. CBT, insanların düşüncə tərzini, emosional reaksiyalarını və davranış nümunələrini anlamaq və dəyişdirmək məqsədi ilə hazırlanmış qısa müddətli, strukturlaşdırılmış bir yanaşmadır. Bu terapiya forması ilk olaraq 1960-cı illərdə amerikalı psixiatr Aaron Beck tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Onun əsas ideyası belədir: insanların hissləri və davranışları, yaşadıqları hadisələrdən çox, bu hadisələrə verdikləri mənalar və düşüncələr tərəfindən formalaşır. Yəni, bir vəziyyəti necə düşündüyümüz, həmin vəziyyətdə necə hiss etdiyimizi və davrandığımızı müəyyən edir.
CBT depressiya, narahatlıq pozuntuları, panik atak, obsesiv-kompulsiv pozuntu (OKP), fobiyalar, travma sonrası stress pozuntusu (TSSP), yemək pozuntuları və hətta bəzi fiziki xəstəliklərin psixoloji simptomlarının idarə olunmasında geniş istifadə olunur. Müalicə müddəti adətən 6–20 seans arasında dəyişir və məqsəd yalnız simptomları aradan qaldırmaq deyil, həm də uzunmüddətli psixoloji dayanıqlıq yaratmaqdır.
Bu metodun gücü onun həm elmi əsaslı olmasında, həm də real həyatda tətbiq edilə biləcək konkret strategiyalar təqdim etməsindədir. CBT insanlara özlərini müşahidə etməyi, mənfi düşüncə tələlərini tanımağı və bunları daha realistik, faydalı fikirlərlə əvəz etməyi öyrədir. Nəticədə insan öz emosional vəziyyətini idarə etməyi, münasibətlərini sağlamlaşdırmağı və həyat keyfiyyətini artırmağı bacarır.
Koqnitiv Davranış Terapiyasının əsas prinsipləri
CBT-nin əsas prinsipləri psixoloji problemlərin yaranma və davametmə mexanizmlərini başa düşmək üzərində qurulub. Ən mühüm prinsip ondan ibarətdir ki, düşüncələr, emosiyalar və davranışlar bir-birinə sıx bağlıdır. Mənfi düşüncələr mənfi emosiyalara, onlar isə zərərli davranışlara səbəb ola bilər.
İkinci prinsip isə odur ki, insanlar hadisələri birbaşa obyektiv şəkildə deyil, öz şəxsi inancları, təcrübələri və şərhləri əsasında qiymətləndirirlər. Bu səbəbdən, eyni hadisə iki fərqli insanda tamamilə fərqli emosional reaksiyalar doğura bilər. CBT bu fərqli reaksiyaların səbəbini anlamaq və daha sağlam düşüncə nümunələri yaratmaq üçün vasitələr təqdim edir.
CBT-də koqnitiv model
Koqnitiv model, CBT-nin nəzəri əsasını təşkil edir. Bu modelə görə, bir hadisə baş verdikdə, beyində avtomatik düşüncələr yaranır. Bu düşüncələr emosional vəziyyətimizi və davranışlarımızı birbaşa təsir edir. Məsələn, işdə rəhbəriniz sizə tənqidi bir fikir dedikdə “Mən bacarıqsızam” düşüncəsi yaranırsa, bu, məyusluq və motivasiyanın azalmasına səbəb olacaq. Əksinə, eyni vəziyyətdə “Bu, inkişaf etməyim üçün bir fürsətdir” kimi bir düşüncə pozitiv emosiyalar yarada bilər.
Koqnitiv model həm də düşüncə səhvlərini (koqnitiv təhrifləri) müəyyən etməyə kömək edir. Bunlara “qara-ağ düşünmə”, “faciələşdirmə” və “şəxsiləşdirmə” kimi nümunələr daxildir. CBT seanslarında pasiyent bu təhrifləri tanımağı və onları daha real və faydalı fikirlərlə əvəz etməyi öyrənir.
CBT-də istifadə olunan əsas texnikalar
CBT müxtəlif praktiki texnikalardan istifadə edir. Ən geniş yayılmış texnikalardan biri düşüncə qeydləri aparmaqdır. Pasiyent gündəlik həyatında onu narahat edən situasiyaları, həmin anki düşüncələrini, hisslərini və reaksiyalarını yazır. Daha sonra terapevtlə birlikdə bu düşüncələr analiz edilir və alternativ baxış bucaqları hazırlanır.
Digər texnika davranış təcrübələri adlanır. Bu metodda insan öz qorxularını və mənfi proqnozlarını real həyatda sınayaraq onların doğruluğunu yoxlayır. Məsələn, ictimai çıxışdan qorxan bir şəxs kiçik bir auditoriya qarşısında danışaraq öz qorxusunun həqiqətən nə qədər real olduğunu qiymətləndirir.
CBT-nin tətbiq sahələri
CBT çox geniş sahədə tətbiq olunur. Ən çox istifadə edildiyi sahələr arasında depressiya və narahatlıq pozuntuları ön plandadır. Bundan əlavə, panik pozuntu, sosial fobiya, yuxu problemləri, yemək pozuntuları və hətta xroniki ağrı ilə bağlı psixoloji simptomların idarə olunmasında da effektivdir.
CBT həm fərdi, həm qrup, həm də onlayn formatlarda tətbiq edilə bilər. Bu, onu həm əlçatan, həm də müxtəlif sosial qruplara uyğun hala gətirir. Hətta bəzi hallarda, özünü kömək kitabları və tətbiqləri vasitəsilə CBT prinsiplərindən yararlanmaq mümkündür.
CBT-nin üstünlükləri
CBT-nin ən böyük üstünlüklərindən biri onun qısa müddətdə nəticə verməsidir. Çox vaxt pasiyentlər bir neçə həftə ərzində əhval-ruhiyyədə və davranışlarda dəyişiklik hiss edirlər. Digər üstünlük isə, bu terapiyanın insanlara yalnız terapiya müddətində deyil, sonrasında da istifadə edə biləcəkləri bacarıqlar qazandırmasıdır.
Elmi tədqiqatlar CBT-nin effektivliyini dəfələrlə sübut edib. Ənənəvi psixoterapiya üsullarından fərqli olaraq, CBT konkret, ölçülə bilən məqsədlərə fokuslanır və nəticələr real həyatda asanlıqla tətbiq edilə bilir.
CBT və dərman müalicəsinin müqayisəsi
CBT bəzi hallarda dərman müalicəsinə alternativ, bəzi hallarda isə tamamlayıcı kimi istifadə olunur. Məsələn, yüngül və orta dərəcəli depressiyada CBT təkbaşına kifayət qədər təsirli ola bilər. Daha ağır hallarda isə psixiatr tərəfindən təyin edilən dərmanlarla birlikdə tətbiq edilir.
Araşdırmalar göstərir ki, dərmanlar simptomları müvəqqəti azalda bilər, lakin CBT uzunmüddətli psixoloji dayanıqlıq və problemlərin təkrar yaranmasının qarşısını almaqda daha təsirli ola bilir.
CBT prosesinin mərhələləri
CBT adətən 5 əsas mərhələdən ibarətdir:
- Problemin müəyyənləşdirilməsi və məqsədlərin təyin edilməsi
- Avtomatik düşüncələrin tanınması
- Düşüncə təhriflərinin müəyyənləşdirilməsi
- Alternativ düşüncə nümunələrinin yaradılması
- Yeni bacarıqların gündəlik həyata tətbiqi
Bu mərhələlər ardıcıl və sistemli şəkildə yerinə yetirilir ki, pasiyent terapiya bitdikdən sonra da özünü idarə etməyi davam etdirə bilsin.
Koqnitiv Davranış Terapiyası müasir psixoloji müalicə metodları arasında ən çox elmi dəstək alan yanaşmalardan biridir. Onun əsas məqsədi insanların mənfi düşüncə nümunələrini tanıması, bunları dəyişdirməsi və nəticədə emosional rifahı artırmasıdır. CBT-nin tətbiq sahələrinin genişliyi, qısa müddətdə nəticə verməsi və öyrədici xarakteri onu həm psixoloqlar, həm də pasiyentlər arasında populyar etmişdir. Bu terapiya, insanın yalnız indiki problemlərini həll etməklə kifayətlənməyib, gələcəkdə qarşılaşa biləcəyi çətinliklərə qarşı daha dayanıqlı olmasına da kömək edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Koqnitiv Davranış Terapiyası (CBT) psixoloji problemlərin əsasını təşkil edən mənfi düşüncə və davranış nümunələrini dəyişdirməyə yönəlmiş elmi əsaslı psixoterapiya metodudur. O, insanların hadisələrə verdiyi mənaları dəyişdirərək emosional vəziyyətlərini və davranışlarını yaxşılaşdırmağı hədəfləyir.
CBT depressiya, narahatlıq pozuntuları, panik atak, obsesiv-kompulsiv pozuntu (OKP), travma sonrası stress pozuntusu (TSSP), fobiyalar, yemək pozuntuları və yuxu problemlərində effektiv şəkildə istifadə olunur.
CBT adətən 6–20 seans arasında davam edir. Müddət pasiyentin vəziyyətinin ağırlığına və terapiya məqsədlərinə görə dəyişə bilər.
Bəzi hallarda, xüsusilə yüngül və orta dərəcəli psixoloji problemlərdə CBT dərman müalicəsinə ehtiyac olmadan kifayət qədər təsirli ola bilər. Daha ağır hallarda isə dərmanlarla birlikdə tətbiq edilir.
CBT qısa müddətdə nəticə verir, elmi cəhətdən təsdiqlənmişdir və pasiyentə uzunmüddətli psixoloji dayanıqlıq qazandırır. O, həmçinin gündəlik həyatda tətbiq edilə biləcək konkret bacarıqlar öyrədir.
CBT düşüncələr, emosiyalar və davranışlar arasındakı əlaqəni araşdırır. Terapiya zamanı mənfi düşüncələr müəyyən edilir, analiz olunur və onların əvəzinə daha realistik və faydalı fikirlər yerləşdirilir.
CBT-nin fiziki yan təsiri yoxdur. Lakin, bəzi insanlar terapiya prosesində emosional çətinliklər yaşayaraq keçmişdəki ağrılı xatirələrlə üzləşə bilər. Bu, müvəqqəti və müalicə prosesinin bir hissəsidir.
CBT əksər insanlara uyğun olsa da, çox ağır psixoloji pozuntularda və ya ciddi koqnitiv məhdudiyyətləri olan şəxslərdə başqa yanaşmalar daha məqsədəuyğun ola bilər.
Bəli, CBT onlayn formatda da uğurla tətbiq olunur. Videozəng və ya xüsusi onlayn platformalar vasitəsilə effektiv nəticələr əldə etmək mümkündür.
CBT nəticələri adətən uzunmüddətli olur, çünki terapiya zamanı öyrənilən bacarıqlar insanın həyat boyu istifadə edə biləcəyi düşüncə və davranış strategiyalarına çevrilir.
