Cümlə, dilin əsas ünsiyyət vahidi kimi, insanların düşüncələrini, hisslərini və arzularını ifadə etmək üçün istifadə olunur. Hər bir cümlə müəyyən bir məqsədlə qurulur və bu məqsəd onun məzmununu, quruluşunu və intonasiyasını müəyyənləşdirir. Dilçilikdə cümlələrin təsnifatı müxtəlif meyarlara görə aparılır, lakin ən mühüm təsnifat növlərindən biri onların məqsədinə görə bölünməsidir. Məqsədə görə cümlə növlərinin müəyyənləşdirilməsi, dilin üslubi imkanlarını anlamaq və ünsiyyətdə düzgün ifadə forması seçmək baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.Cümlənin məqsədə görə növləri danışanın fikrini hansı formada çatdırmaq istədiyinə görə dəyişir. Məsələn, danışan şəxs bir faktı bildirə, sual verə, əmr edə və ya hisslərini ifadə edə bilər. Bu məqsədlər əsasında cümlələr əsasən dörd növə ayrılır: xəbər cümlələri, sual cümlələri, əmr cümlələri və nida cümlələri. Hər bir növün özünəməxsus qrammatik xüsusiyyətləri, intonasiyası və istifadə vəziyyətləri vardır.
Cümlə növlərinin düzgün tanınması və istifadəsi yalnız yazılı nitqdə deyil, şifahi ünsiyyətdə də mühüm rol oynayır. Məktəbdə Azərbaycan dili fənninin öyrədilməsində bu mövzuya xüsusi diqqət yetirilir, çünki bu biliklər şagirdlərin nitq mədəniyyətinin formalaşmasına kömək edir. Eyni zamanda, jurnalistika, rəsmi yazışmalar, bədii ədəbiyyat və gündəlik danışıqda məqsədə uyğun cümlə növünü seçmək üslubi baxımdan vacibdir.Beləliklə, cümlələrin məqsədinə görə təsnifatı həm dilin qrammatik sisteminin dərk edilməsi, həm də ünsiyyət prosesində fikrin dəqiq və aydın çatdırılması üçün əvəzsiz bir mövzudur. Bu təsnifatın hər bir növü dilin ifadə imkanlarının zənginliyini nümayiş etdirir.
Cümlənin məqsədə görə təsnifatı
Cümlələr məqsədinə görə dörd əsas növə ayrılır: xəbər cümlələri, sual cümlələri, əmr cümlələri və nida cümlələri. Bu bölgü danışanın niyyətinə, yəni fikrini hansı formada ifadə etməsinə əsaslanır.
Bu təsnifat həm intonasiya, həm də məzmun baxımından fərqlənir. Məsələn, xəbər cümlələri neytral intonasiyada qurulur, sual cümlələri yüksələn intonasiyaya malikdir, əmr cümlələri isə tələb və ya göstəriş intonasiyası ilə deyilir.
Xəbər cümlələri
Xəbər cümlələri danışanın müəyyən bir faktı, hadisəni və ya fikri bildirmək üçün qurduğu cümlələrdir. Bu cümlələrdə əsas məqsəd məlumat verməkdir. Məsələn: “Bu gün hava günəşlidir.”Xəbər cümlələri həm təsdiq, həm də inkar formasında ola bilər. Təsdiq formasında faktın mövcudluğu bildirilir, inkar formasında isə faktın olmadığını göstərir. Məsələn: “O dərsə gəldi.” və “O dərsə gəlmədi.”
Sual cümlələri
Sual cümlələri məlumat almaq, təsdiqləmək və ya aydınlaşdırmaq məqsədilə qurulur. Bu cümlələrdə əsas sual sözləri və ya sual ədatları istifadə olunur: kim, nə, harada, necə, nə üçün, -mı/-mi və s. Məsələn: “Bu kitabı kim yazıb?”Sual cümlələri həm açıq, həm də qapalı tipdə olur. Açıq suallara geniş cavab verilir, qapalı suallar isə “bəli” və ya “xeyr” kimi qısa cavablarla kifayətlənir.
Əmr cümlələri
Əmr cümlələri danışanın göstəriş, tələb, məsləhət, xahiş və ya qadağa bildirmək məqsədilə qurduğu cümlələrdir. Məsələn: “Qapını bağla!” və ya “Zəhmət olmasa, kitabı gətir.”Əmr cümlələri intonasiyaya görə dəyişə bilər. Sərt intonasiyada qəti əmr, yumşaq intonasiyada isə xahiş və ya tövsiyə mənası ifadə olunur.
Nida cümlələri hiss-həyəcan, təəccüb, sevinclə və ya qəzəb kimi emosiyaları ifadə etmək üçün istifadə olunur. Bu cümlələrdə çox vaxt nida işarəsi (!) işlədilir. Məsələn: “Necə də gözəl mənzərədir!”Nida cümlələrinin intonasiyası digər cümlə növlərindən fərqli olaraq emosional yüklüdür. Onlar danışanın daxili hisslərini birbaşa ifadə edir.
Qarışıq məqsədli cümlələr
Bəzən cümlə eyni vaxtda həm məlumat verir, həm də hiss ifadə edir. Məsələn: “Nə gözəl hava var bu gün!” – burada həm məlumat, həm də heyranlıq ifadəsi mövcuddur.Bu cür qarışıq məqsədli cümlələr üslubi baxımdan dili daha zəngin edir. Onlar bədii ədəbiyyatda və şifahi nitqdə tez-tez işlədilir.
Cümlə növlərinin üslubi rolu
Hər bir cümlə növü ünsiyyətin məqsədinə uyğun seçildikdə nitq daha təsirli və aydın olur. Məsələn, rəsmi yazışmalarda əsasən xəbər və əmr cümlələri üstünlük təşkil edir.Bədii əsərlərdə isə müxtəlif məqsədli cümlələrin kombinasiyası əsərin emosional təsir gücünü artırır. Jurnalistik mətnlərdə sual cümlələri oxucunun diqqətini cəlb etmək üçün istifadə olunur.Bu mövzunun mənimsənilməsi yazılı və şifahi nitqdə düzgün ifadə tərzini seçməyə imkan yaradır. İnsan hansı məqsədlə danışdığını dərk etdikdə, daha uyğun cümlə növünü seçir.Azərbaycan dili dərslərində bu mövzunun tədrisi şagirdlərin nitq mədəniyyətini, üslubi bacarıqlarını və qrammatik biliklərini inkişaf etdirir. Bu da gələcəkdə peşəkar və şəxsi həyatda ünsiyyət keyfiyyətini artırır.
Cümlələrin məqsədinə görə növləri dilin funksional imkanlarını anlamaq və ünsiyyətdə düzgün ifadə forması seçmək üçün vacib bir mövzudur. Hər növün özünəməxsus xüsusiyyətləri, intonasiyası və istifadə sahəsi vardır. Xəbər cümlələri məlumat vermək, sual cümlələri cavab almaq, əmr cümlələri tələb və göstəriş bildirmək, nida cümlələri isə hiss və həyəcan ifadə etmək üçün qurulur.Bu növlərin düzgün istifadəsi, danışanın fikrini daha dəqiq və təsirli çatdırmasına kömək edir. Üslubi baxımdan məqsədə uyğun cümlə növünün seçilməsi nitqin təsir gücünü artırır. Təhsil prosesində bu mövzuya diqqət yetirilməsi şagirdlərin nitq bacarıqlarının inkişafına mühüm töhfə verir.Cümlə növlərinin müxtəlifliyi dilin zənginliyini və elastikliyini nümayiş etdirir. Bu biliklər gündəlik ünsiyyətdən tutmuş, elmi və bədii yaradıcılığa qədər geniş sahələrdə tətbiq olunur. Nəticədə, məqsədə görə cümlə növlərini bilmək, dili daha səlis, anlaşıqlı və təsirli şəkildə istifadə etməyə imkan yaradır
Ən Çox Verilən Suallar
Cümlələr məqsədinə görə dörd əsas növə ayrılır: xəbər cümlələri, sual cümlələri, əmr cümlələri və nida cümlələri. Bu bölgü danışanın fikrini hansı niyyətlə ifadə etməsinə əsaslanır.
Xəbər cümləsi müəyyən bir fakt, hadisə və ya fikir haqqında məlumat verən cümlədir. Bu cümlələr həm təsdiq, həm də inkar formasında ola bilər.
Sual cümlələri məlumat almaq məqsədilə qurulur və sual sözləri və ya sual ədatları ilə ifadə olunur. Onların intonasiyası yüksələn olur.
Əmr cümlələri göstəriş, tələb, xahiş və ya məsləhət bildirmək üçün qurulur. Onlar sərt və ya yumşaq intonasiyada ifadə oluna bilər.
Nida cümlələri hiss, həyəcan, təəccüb və ya sevinci ifadə etmək üçün qurulur. Çox vaxt nida işarəsi ilə tamamlanır.
Qarışıq məqsədli cümlə eyni vaxtda həm məlumat, həm də hiss ifadə edən cümlədir. Bu cümlələr üslubi baxımdan dili zənginləşdirir.
Bu növlər yazılı və şifahi nitqdə, rəsmi yazışmalarda, bədii yaradıcılıqda və jurnalistikada fikrin dəqiq ifadəsi üçün vacibdir.
Bu mövzunun öyrənilməsi ünsiyyətdə məqsədə uyğun ifadə forması seçməyə kömək edir. Şagirdlərin nitq mədəniyyətini inkişaf etdirir.
Bəli, hər növün özünəməxsus intonasiyası vardır. Xəbər cümlələri neytral, sual cümlələri yüksələn, əmr cümlələri tələb intonasiyası, nida cümlələri isə emosional intonasiyaya malikdir.
Bu təsnifat dilin ifadə imkanlarının genişliyini nümayiş etdirir. Müxtəlif məqsədlər üçün fərqli cümlə formalarının mövcudluğu dili daha təsirli və səlis edir.
