Çatışmazlıq yoxsa Çatışmamazlıq :Leksik izah, Qrammatik Uyğunsuzluq

Azərbaycan dili öz zənginliyi və inkişaf etmiş strukturu ilə digər türkdilli dillər arasında seçilir. Bu dildə bir çox sözlər var ki, düzgün və ya yanlış şəkildə istifadə olunur və zaman keçdikcə bu istifadə formaları kütlə şüurunda oturuşmağa başlayır. Bu cür sözlərdən biri də “çatışmazlıq” və “çatışmamazlıq” formasında işlədilən ifadədir. Hər iki variant danışıqda geniş yayılmış olsa da, yalnız biri Azərbaycan dilinin qrammatik qaydalarına uyğundur.

Dil qaydaları yalnız akademik mühitdə deyil, gündəlik həyatın hər sahəsində – medianın dilində, təhsil sistemində, rəsmi sənədlərdə və sosial mediada da öz təsirini göstərir. Buna görə, bir sözün düzgün və ya səhv formada işlədilməsi sadəcə qrammatika məsələsi deyil, həm də ictimai məsuliyyət məsələsidir.

“Çatışmamazlıq” sözü insanlara daha “möhkəm” və ya “daha təsirli” görünə bilər, amma bu cür ikiqat inkar forması Azərbaycan dilinin strukturu ilə ziddiyyət təşkil edir. Dilin düzgün və normativ inkişafı üçün belə halların qarşısının alınması vacibdir.

“Çatışmazlıq” sözünün mənşəyi və leksik izahı

“Çatışmazlıq” sözü Azərbaycan dilində “çatışmaq” feilindən törəmişdir. “Çatışmaq” – bir şeyin kifayət qədər olub-olmaması ilə bağlı işlədilir. Sözün sonunda gələn “-maz” şəkilçisi inkar mənası verir və sözü mənfi hala gətirir. Daha sonra “-lıq” şəkilçisi əlavə olunmaqla bu feildən isim düzəlir.

Bu söz çox zaman maddi və ya qeyri-maddi ehtiyacların ödənilmədiyi hallarda istifadə olunur. Məsələn, vitamin çatışmazlığı, maliyyə çatışmazlığı, diqqət çatışmazlığı kimi.

“Çatışmamazlıq” formasının qrammatik uyğunsuzluğu

“Çatışmamazlıq” sözündə ardıcıl iki inkar şəkilçisi işlədilir: “-ma” və “-maz”. Bu isə Azərbaycan dilinin söz düzəltmə qaydalarına ziddir. Azərbaycan dili inkar şəkilçilərini eyni söz üzərində təkrarlamır.

Yəni, “çatışmamaq” artıq mənfi mənalı sözdür. Ona bir də “-maz” əlavə etmək artıq və səhv olur. Bu cür formalaşma həm məntiqi baxımdan uyğunsuzdur, həm də dil baxımından səhv hesab olunur.

Rəsmi mənbələrdə qəbul olunan forma hansıdır?

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının hazırladığı Orfoqrafiya Lüğətində yalnız “çatışmazlıq” sözü yer alır. “Çatışmamazlıq” isə heç bir rəsmi qaynaqda qeyd olunmayıb və qəbul edilmir.

Bu da onu göstərir ki, dilin normativ qaydalarına uyğun istifadə yalnız “çatışmazlıq” sözünün tətbiqi ilə mümkündür. Həm rəsmi sənədlərdə, həm də tədris materiallarında bu forma əsas götürülməlidir.

Morfoloji baxımdan söz quruluşunun təhlili

Azərbaycan dilində söz düzəltmə prosesi zamanla oturuşmuş və strukturlaşmış şəkildə inkişaf etmişdir. Bu baxımdan “çatışmazlıq” sözünün morfoloji analizi belədir: kök – “çatış”, inkar şəkilçisi – “-maz”, isimləşdirici şəkilçi – “-lıq”.

“Çatışmamazlıq” formasında isə həm “-ma”, həm də “-maz” şəkilçisi var. Bu, artıq qrammatik normadan kənara çıxır. Dilin strukturunda belə hallara yol verilməməlidir.

Eyni tipli səhvlərlə müqayisə

Azərbaycan dilində buna bənzər başqa səhvlərə də rast gəlinir. Məsələn: “olmamazlıq” əvəzinə “olmazlıq”, “yetməməzlik” əvəzinə “yetməzlik”, “gəlməməzlik” əvəzinə “gəlməzlik” formaları doğrudur.

Bu cür yanlışlar əsasən şifahi nitqdə yayılır, lakin yazılı dildə və xüsusilə rəsmi mətnlərdə bu formaların işlədilməsi yolverilməzdir.

Danışıqda və mediada rast gəlinən yanlış nümunələr

Mediada və sosial şəbəkələrdə “çatışmamazlıq” sözünə tez-tez rast gəlinir. Əksər hallarda bu, jurnalist və ya aparıcıların dilə diqqət yetirməməsi nəticəsində baş verir.

Bu cür hallarda ictimaiyyət də bu ifadəni doğru qəbul etməyə başlayır və səhv forma kütləvi şəkildə yayılır. Bu isə dilin normativliyini zədələyir və maarifləndirici tədbirlərin vacibliyini önə çıxarır.

Təhsil sistemində normativliyə yanaşma

Təhsil sistemində bu cür qrammatik məsələlərə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Şagird və tələbələrə dil qaydalarının düzgün öyrədilməsi üçün müəllimlər özləri də lüğət normalarına əsaslanmalıdır.

Yalnız “çatışmazlıq” formasının tədris edilməsi və səhv formanın izah edilərək yanlışlığı göstərilməsi vacibdir. Əks halda gələcək nəsillər də bu səhvi təkrar edəcək.

Dilin saflığının qorunması və ictimai məsuliyyət

Azərbaycan dilinin qorunması yalnız akademik dairələrin işi deyil, bütün vətəndaşların üzərinə düşən məsuliyyətdir. Xüsusilə media, müəllimlər, yazıçılar və ictimai fiqurlar bu məsələdə nümunə olmalıdır.

“Çatışmamazlıq” kimi səhv formaların istifadəsi bir dil problemi olmaqdan çıxaraq artıq ictimai məsuliyyətə çevrilmişdir. Düzgün forma olan “çatışmazlıq” isə həm qrammatik, həm də məntiqi baxımdan doğrudur və işlədilməsi təşviq olunmalıdır.

“Çatışmazlıq” və “çatışmamazlıq” sözləri arasında olan fərq çox sadə və aydın olsa da, cəmiyyətdə geniş şəkildə anlaşılmazlıq yaradır. Bunun səbəbi isə qrammatik qaydalara yetərincə əməl olunmamasıdır. Dilimizdə bir sözə yalnız bir inkar şəkilçisi əlavə olunur, ardıcıl iki inkar şəkilçisinin istifadəsi yolverilməzdir.

“Çatışmazlıq” sözü dil qaydalarına tam uyğun, rəsmi və normativ şəkildə formalaşmışdır. Orfoqrafiya Lüğətində yer alır, tədris materiallarında da bu forma təbliğ olunmalıdır. “Çatışmamazlıq” isə sadəcə danışıqda yaranmış və linqvistik baxımdan yanlış olan bir ifadədir.

Azərbaycan dilinin zənginliyini və saflığını qorumaq üçün hər birimiz dil qaydalarına riayət etməliyik. İstər yazılı, istərsə də şifahi ünsiyyətdə doğru forma olan “çatışmazlıq” sözünü istifadə etmək, dilimizin gələcəyi baxımından olduqca vacibdir.

Ən Çox Verilən Suallar