Çəqanə : Musiqi Aləti, Quruluşu, Simləri, İfa

Çəqanə, Azərbaycan xalq musiqisinin qədim simli çalğı alətlərindən biri olub, zəngin tarixi və mədəni kökləri ilə seçilir. Bu alət həm görünüşü, həm də səsi ilə Şərq musiqi alətləri arasında özünəməxsus yer tutur. Tarixi mənbələrdə və qədim musiqi traktatlarında “çəqanə” adına rast gəlinməsi onun çox qədim dövrlərdən bəri istifadə olunduğunu sübut edir. Ən çox Səfəvilər və Qacarlar dövründə geniş yayılmış bu alət həm saray musiqilərində, həm də xalq məclislərində istifadə edilirdi.

Çəqanənin əsas xüsusiyyətlərindən biri onun simli musiqi aləti olmasıdır. Alət əsasən döşəmə üzərində yerləşdirilərək ya mizrabla, ya da barmaqlarla çalınır. Xarici görünüşü bir qədər kanona bənzəyir, lakin quruluş və ifa texnikasına görə ondan fərqlənir. Çəqanənin simlərinin sayı, quruluşu və səslənmə diapazonu bu aləti həm solo ifalarda, həm də ansambl müşayiətində istifadə oluna bilən zəngin bir çalğı vasitəsinə çevirir.

Bu alət hazırda nadir hallarda ifa edilsə də, muzeylərdə qorunan nümunələri və bəzi musiqi tədqiqatçılarının bərpa etdiyi formaları vasitəsilə yenidən öyrənilməyə və tanıdılmağa çalışılır. Çəqanə Azərbaycanın zəngin musiqi irsində unudulmaqda olan, lakin yenidən canlandırıla biləcək qiymətli irs nümunəsidir.

Çəqanənin tarixi mənşəyi

Çəqanənin tarixi Şərq musiqi mədəniyyətinin formalaşdığı dövrlərə, xüsusilə Orta əsrlərə qədər uzanır. Fars, ərəb və türk musiqi mənbələrində bu alətin adı müxtəlif formalarda qeyd olunmuşdur. Onun ən qədim formalarına Farsda “çang” və “çəng” kimi musiqi alətlərinin transformasiyası nəticəsində rast gəlinir. Çəqanə isə bu alətlərin daha inkişaf etmiş və lokal forması kimi Azərbaycan ərazisində geniş yayılmışdır.

Azərbaycan musiqi mədəniyyətində çəqanəyə dair ilk yazılı məlumatlara orta əsrlərə aid musiqi traktatlarında, xüsusilə də Əbdülqadir Marağayinin əsərlərində rast gəlmək mümkündür. Həmçinin Nizami Gəncəvinin və Füzulinin şeirlərində çəqanə kimi musiqi alətlərinə işarə edilən məqamlar mövcuddur. Bu da göstərir ki, çəqanə yalnız musiqi aləti deyil, həm də ədəbi və poetik mədəniyyətin ayrılmaz hissəsi olmuşdur.

Səfəvilər dövründə saray musiqi ansambllarında çəqanə çalğı aləti kimi mühüm yer tuturdu. Həmin dövrdə Azərbaycanda və İranın şimal ərazilərində çəqanə ifaçıları xüsusi hörmətlə qarşılanırdı. Sonrakı dövrlərdə, xüsusilə XIX əsrin sonlarından etibarən bu alət daha az istifadə olunmağa başlasa da, etnoqraflar və musiqişünaslar onun izlərini qorumağa çalışıblar.

Çəqanənin quruluşu və simləri

Çəqanə əsasən düzbucaqlı və ya trapezoid formalı rezonator korpusdan ibarət olur. Alətin üzərində gərilmiş simlər taxta gövdənin üzərinə bərkidilir. Bu simlər metal və ya bağırsaq materiallarından hazırlanırdı. Hər bir sim xüsusi dirəklərə bağlanaraq, müxtəlif notlara uyğun şəkildə gərilir. Bu quruluş alətin müxtəlif tonlarda səslənməsini təmin edir.

Çəqanənin simlərinin sayı mənbələrə görə dəyişir. Bəzi tədqiqatlara görə, bu alət 18-24 simdən ibarət ola bilər. Bəzi müasir bərpa edilən formalarında isə simlərin sayı daha çox olur. Bu, həm səslənmə imkanlarını genişləndirir, həm də ifa repertuarını zənginləşdirir. Simlər iki qatda yerləşdirilə bilər: əsas səsləndirici simlər və rezonans simləri.

Alətin səslənməsi simlərin sığallı taxta gövdə üzərində titrəməsi və rezonatorun bu səsləri gücləndirməsi ilə əldə edilir. Çəqanədə istifadə olunan simlərin səsləndirilməsi barmaq ucları ilə və ya bəzən nazik taxta və ya metal mizrablarla aparılır. Bu, səslərin daha zəngin və melodik səslənməsinə şərait yaradır.

Çəqanənin ifa texnikası

Çəqanənin ifa texnikası həm sadə, həm də mürəkkəb elementlərdən ibarət ola bilər. Ənənəvi ifaçılıqda alət düz bir səth üzərində, adətən döşəmədə və ya xüsusi stend üzərində yerləşdirilir. İfaçı isə alətin qarşısında oturaraq barmaqları və ya xüsusi mizrab vasitəsilə simləri səsləndirir. Bu texnika, digər simli alətlərdən fərqli olaraq, daha geniş səslənmə diapazonu əldə etməyə imkan verir.

Çəqanədə melodik xətt əsasən sağ əlin barmaqları ilə ifa olunur, sol əllə isə müşayiət və akordlar verilir. Bu sistem alətin həm solo, həm də ansambl daxilində çoxcəhətli istifadəsinə imkan yaradır. Müxtəlif bölgələrdə çəqanənin ifa texnikasında lokal fərqlər də mövcud olmuşdur. Məsələn, bəzi bölgələrdə ritmik müşayiət ön planda olmuş, bəzilərində isə melizmatik keçidlər və improvizasiya texnikaları üstünlük təşkil etmişdir.

İfaçının ustalığı həm texniki çevikliyin, həm də melodik zövqün birləşməsində özünü göstərir. Buna görə də çəqanə ifaçıları adətən uzun müddət təcrübə və məşq keçirdikdən sonra bu aləti peşəkar səviyyədə çala bilirdilər. Çəqanənin öyrədilməsi ustad-şagird ənənəsi ilə həyata keçirilirdi.

Çəqanə və digər musiqi alətləri ilə müqayisə

Çəqanə görünüş və funksionallıq baxımından Şərq musiqi alətləri içərisində bəzi alətlərlə oxşarlıq göstərir. Xüsusilə İran kanonu, ərəb qanunu və Orta Asiya santuru ilə bənzər struktura malikdir. Lakin çəqanənin özünəməxsus sim quruluşu, səslənmə diapazonu və ifa texnikası onu bu alətlərdən fərqləndirir.

Azərbaycanın digər simli alətləri – tar, kamança, saz kimi alətlərlə müqayisədə çəqanə daha çox melodiya ilə müşayiət və improvizasiya üçün nəzərdə tutulmuşdur. Onun səsləri daha zərif və melodikdir. Bu səbəbdən, çəqanə ən çox məclis musiqilərində, şer və qəzəllərin müşayiətində istifadə olunurdu.

Digər tərəfdən, çəqanə müxtəlif musiqi janrlarına uyğunlaşa bilən alət kimi tanınır. Onun həm klassik muğam, həm də xalq melodiyalarında istifadəsi mümkün olmuşdur. Bəzi müasir musiqi layihələrində çəqanənin bərpa edilmiş forması ilə təcrübələr aparılır və müxtəlif dünya musiqisi üslublarına inteqrasiya edilir.

Çəqanənin musiqi tərkibi və diapazonu

Çəqanənin musiqi diapazonu onun simlərinin sayına və quruluşuna görə dəyişə bilir. Tipik olaraq, çəqanə üç və ya dörd oktavalıq bir diapazona malik ola bilər. Bu, həm aşağı səslərdə dərin tonların, həm də yüksək səslərdə incə melodik keçidlərin ifasına imkan yaradır. Bu baxımdan çəqanə geniş musiqi kompozisiyalarının ifası üçün əlverişli hesab olunur.

Musiqi tərkibi baxımından çəqanə həm monofonik, həm də polifonik ifalara uyğunlaşdırıla bilər. Bu isə onu fərqli kompozisiyalarda və improvizasiya formasında istifadə üçün yararlı edir. Muğam musiqisində bu alət daha çox rast, segah, çahargah kimi muğamların müşayiətində tətbiq olunurdu.

Çəqanənin səsləri xüsusilə poetik və emosional mətnlərin ifadəsində effektiv olmuşdur. Bu səbəbdən də qədim dövrlərdə aşıq poeziyasında və şeirdə müşayiət vasitəsi kimi önəmli yer tuturdu. Bu səslər həm müşayiətçi, həm də əsas melodiyanı daşıyan alət kimi işlədilirdi.

Çəqanənin istifadəsi və dövriyyədən çıxması

Tarixi proseslər çəqanənin dövriyyədən çıxmasına təsir göstərmişdir. Xüsusilə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda musiqi alətlərinin tərkibi dəyişməyə başladı və bəzi alətlər unuduldu. Bu dövrdə tar, kamança, qaval kimi alətlər ön plana çıxdı və çəqanə kimi alətlər muzey eksponatlarına çevrildi.

Təhsil sistemində bu alətin öyrədilməməsi, ustad ifaçıların yetişməməsi və yazılı notların olmaması çəqanənin unudulmasına səbəb oldu. Bu gün çəqanə haqqında məlumatlar əsasən etnoqrafik tədqiqatlar, muzey sənədləri və bəzi folklor mənbələri vasitəsilə əldə olunur. Amma bəzi sənət adamları və musiqişünaslar çəqanəni yenidən dirçəltmək üçün layihələr həyata keçirirlər.

Hazırda bəzi musiqi institutlarında, xüsusilə Milli Konservatoriyada qədim alətlər üzrə tədqiqat aparılır. Bu istiqamətdə çəqanə də öyrənilir və rekonstruksiya olunur. Alətin yenidən gündəmə gətirilməsi Azərbaycan musiqisinin zənginləşməsi və milli irsin qorunması baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Çəqanənin müasir dövrdə bərpası

Son illərdə çəqanənin bərpası üçün bəzi layihələr və elmi tədqiqatlar aparılır. Xüsusilə folklor musiqisi sahəsində çalışan tədqiqatçılar bu aləti yenidən öyrənmək və ifa texnikasını bərpa etmək üçün çalışırlar. Muzeylərdə qorunan çəqanə nümunələrinin əsas götürülməsi ilə yeni çəqanələr hazırlanır.

Müasir dövrdə bəzi sənətkarlar çəqanəni müasir materiallarla yenidən düzəldir və onun üzərində melodik ifalar edirlər. Bərpa edilən alətlər konsert proqramlarında nümayiş etdirilir. Bu fəaliyyətlər çəqanənin tədricən musiqi mədəniyyətində yenidən yer tutmasına imkan verir.

Yeni nəsil musiqiçilər, xüsusilə etnik və eksperimental musiqi ilə məşğul olan ifaçılar çəqanəyə maraq göstərirlər. Bu maraq sayəsində çəqanə gələcəkdə daha geniş şəkildə istifadə edilə bilər. Bunun üçün musiqi məktəblərində bu alət üzrə ixtisasların açılması və tədris proqramlarına daxil edilməsi zəruridir.

Çəqanə Azərbaycan musiqi tarixinin incilərindən biri olaraq həm estetik, həm texniki, həm də tarixi baxımdan olduqca əhəmiyyətli musiqi alətidir. Onun zəngin keçmişi, poetik sədası və özünəməxsus quruluşu bu aləti milli mədəniyyətin mühüm simvollarından birinə çevirir. Qədim musiqi ansambllarında xüsusi yer tutmuş çəqanə, vaxtilə saraylarda və xalq məclislərində səslənərək insanların duyğularına toxunmuşdur.

Bu gün çəqanənin unudulmaq üzrə olan taleyi, eyni zamanda onu yaşatma və bərpa etmə ehtiyacını da ortaya qoyur. Muzeylərdə qorunan nümunələr, yazılı mənbələr və tədqiqatlar vasitəsilə bu alətin gələcək nəsillərə ötürülməsi vacibdir. Çəqanə yalnız bir musiqi aləti deyil, həm də mədəni yaddaşımızın bir hissəsidir.

Əgər bu alət yenidən ifa səhnəsinə qaytarılarsa, Azərbaycan musiqi mədəniyyəti daha da zənginləşəcək. Çəqanənin bərpası və təbliği musiqi irsimizin qorunmasında yeni bir mərhələnin başlanğıcı ola bilər. Bu işdə həm mədəniyyət müəssisələrinin, həm təhsil sisteminin, həm də musiqiçilərin birgə səyi böyük rol oynayır.

Ən Çox Verilən Suallar