Çəyirdəkli Meyvələr : Ümumi Xüsusiyyətləri, Əsas Növləri

Azərbaycan coğrafiyasında, mətbəxində və ənənəvi təsərrüfatında çəyirdəkli meyvələr xüsusi yer tutur. Bu meyvələr həm qida dəyəri, həm də insan sağlamlığı üçün əhəmiyyətli rol oynayır. Çəyirdəkli meyvələr həm geniş yayılmış bağ bitkiləri kimi, həm də təbii flora elementləri kimi bölgəmizdə zəngin çeşiddə mövcuddur. Çəyirdəkli meyvələr deyildikdə, içərisində bir və ya bir neçə bərk toxum – yəni çəyirdək olan, şirəli və ətirli meyvələr nəzərdə tutulur. Tarixi mənbələrə və arxeoloji tapıntılara əsasən, Azərbaycan ərazisi qədim zamanlardan çəyirdəkli meyvələrin becərilməsi və istifadə edilməsi baxımından zəngin ənənələrə malikdir. Bu tip meyvələrin, həmçinin iqtisadi, ekoloji və mədəni dəyəri də böyükdür. Müasir dövrdə çəyirdəkli meyvələr həm təzə halda, həm də emal olunmuş məhsullar (mürəbbə, kompot, şirə və s.) şəklində insanların gündəlik rasionunun ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Çəyirdəkli meyvələrin növləri, biologiyası, faydaları, becərilməsi və saxlanma qaydaları haqqında geniş və əhatəli məlumat əldə etmək təkcə maraq üçün deyil, həm də sağlam və düzgün qidalanma baxımından vacibdir. Bu meyvələrin xüsusiyyətlərini və insan həyatında oynadığı rolu bilmək, eyni zamanda, kənd təsərrüfatı və bağçılıq fəaliyyəti ilə məşğul olanlar üçün də olduqca faydalıdır.

Çəyirdəkli meyvələrin ümumi xüsusiyyətləri

Çəyirdəkli meyvələr – elmi dilə “drupe” adlanır – morfoloji baxımdan özündə bir neçə səciyyəvi xüsusiyyət daşıyır. Onların əsas xüsusiyyəti içərisində bərk, oduncaqlı və bir və ya bir neçə toxumdan ibarət çəyirdəyin olmasıdır. Meyvənin əti adətən şirəli, ətirli, vitamin və minerallarla zəngin olur. Çəyirdək, əsasən, bitkinin nəsilartırma funksiyasını yerinə yetirir və yeni bitkilərin yaranmasına şərait yaradır. Çəyirdəkli meyvələrin səthi hamar, bəzən isə tüklü və ya nazik dərili ola bilər. Bu tip meyvələrdə vitamin C, vitamin A, kalium, maqnezium, dəmir, lif və müxtəlif antioksidant maddələr bol olur. Çəyirdəkli meyvələr həzm sistemini tənzimləyir, immuniteti gücləndirir, ürək-damar xəstəliklərinin qarşısını alır, dərinin və gözlərin sağlamlığını qoruyur. Bu meyvələrin təzə, qurudulmuş və ya emal olunmuş formada istifadə edilməsi geniş yayılıb. Azərbaycanda ən çox yetişdirilən və istifadə olunan çəyirdəkli meyvələrə albalı, gilas, ərik, şaftalı, gavalı, zeytun və başqa növlər daxildir.

Çəyirdəkli meyvələrin əsas növləri

Azərbaycan ərazisində becərilən və təbiətdə yayılan çəyirdəkli meyvə növləri olduqca rəngarəngdir. Ən məşhur və geniş yayılmış növləri aşağıdakılardır:

• Albalı və gilas – Sürətlə böyüyən, sulu və ətirli meyvələri ilə tanınır. C vitamini və antioksidantlarla zəngindir.
• Ərik – Yumşaq ətli, tünd narıncı rəngli və bərk çəyirdəkli meyvədir. Vitamin A və dəmirin təbii mənbəyidir.
• Şaftalı – İri, ətirli, sulu və tüklü səthə malikdir. Potasium və liflə zəngindir.
• Gavalı – Müxtəlif rəng və ölçüdə olur. Həzm sistemi üçün faydalı liflərlə zəngindir.
• Zeytun – Tünd yaşıl və ya qara rəngdə olur. Tərkibində faydalı yağlar, E vitamini və antioksidantlar var.
• Mərcan – Bəzən dekorativ, bəzən də yeyinti üçün istifadə olunan növlərə rast gəlinir.

Bunlardan əlavə, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində yerli sortlar, həmçinin yabanı formada böyüyən digər çəyirdəkli meyvələr də mövcuddur. Hər növün öz dadı, ətri və faydalı xüsusiyyətləri vardır.

Çəyirdəkli meyvələrin becərilməsi və kənd təsərrüfatında rolu

Çəyirdəkli meyvə ağaclarının becərilməsi Azərbaycan bağçılığında qədim tarixə malikdir. Əsasən payız və yaz aylarında ağaclar əkilir və iqlimə uyğun qayğı göstərilir. Çəyirdəkli meyvə ağacları torpağın münbitliyini, günəş şüasını və kifayət qədər rütubəti sevir. Suvarma, gübrələmə, budama və zərərvericilərə qarşı mübarizə kimi aqrotexniki tədbirlər vacibdir. Kənd təsərrüfatında bu meyvə növləri əsas gəlir mənbəyi sayılır. Çəyirdəkli meyvələrin emalı, qurudulması, konservləşdirilməsi və ixracı da iqtisadi baxımdan əhəmiyyətlidir. Azərbaycanda albalı, ərik, gavalı və digər çəyirdəkli meyvələrin istehsalında bəzi bölgələr – Gəncə-Qazax, Şəki-Zaqatala, Naxçıvan, Lənkəran və Abşeron – xüsusi yer tutur.

Çəyirdəkli meyvələrin qida və sağlamlıq baxımından əhəmiyyəti

Çəyirdəkli meyvələr həm dadı, həm də qida dəyərinə görə yüksək qiymətləndirilir. Tərkibində bol vitamin, mineral, lif, təbii şəkərlər və antioksidantlar var. Bu meyvələrin müntəzəm qəbulu insanın immunitetini möhkəmləndirir, xərçəng riskini azaldır, ürək-damar və sinir sistemi xəstəliklərinə qarşı qoruyucu təsir göstərir. Həzm sisteminin normal işləməsi üçün lazım olan lif, bədənə enerji verən karbohidratlar, hüceyrələrin yenilənməsi üçün A və E vitaminləri də bu meyvələrdə çoxdur. Xüsusilə gavalı, şaftalı və ərik bağırsaq fəaliyyətini tənzimləyir və orqanizmi toksinlərdən təmizləyir. Zeytun isə orqanizm üçün faydalı doymamış yağların və E vitamininin əvəzolunmaz mənbəyidir. Çəyirdəkli meyvələr dəri, saç və göz sağlamlığı üçün də faydalıdır.

Çəyirdəkli meyvələrin mətbəxdə və emal sənayesində istifadəsi

Azərbaycan mətbəxində çəyirdəkli meyvələrdən müxtəlif yeməklər, şirniyyatlar və içkilər hazırlanır. Ərik və gavalı mürəbbəsi, şaftalı kompotu, albalı və gilas şirəsi ənənəvi mətbəximizin ayrılmaz hissəsidir. Qış üçün qurudulmuş ərik, gavalı, şaftalı və albalı həm dadlı, həm də qidalı məhsuldur. Zeytun yağı isə müxtəlif salatlarda, isti yeməklərdə və qəlyanaltılarda geniş istifadə olunur. Bu meyvələrdən həm də təbii vitamin və mineral kompleksləri, kosmetik məhsullar, təbii dərmanlar və yağlar hazırlanır. Çəyirdəkli meyvələr emal olunarkən onların çəyirdəkləri bəzən texniki məqsədlər üçün də istifadə olunur (məsələn, ərik və gavalı çəyirdəklərindən əldə edilən yağlar).

Çəyirdəkli meyvələrin saxlanma və daşınma qaydaları

Çəyirdəkli meyvələrin saxlanılması xüsusi diqqət tələb edir. Təzə meyvələr qısa müddət ərzində soyuducuda və ya sərin, quru yerdə saxlanmalıdır. Qurudulmuş və konservləşdirilmiş meyvələr isə il boyu saxlana bilər. Daşınma zamanı meyvələrin zədələnməməsi üçün onları təbəqələrlə, aralarına saman və ya xüsusi materiallar qoyaraq yerləşdirmək məsləhətdir. Çəyirdəkli meyvələrin düzgün saxlanması onların dad və qida keyfiyyətinin qorunmasını təmin edir.

Çəyirdəkli meyvələrin becərilməsində rast gəlinən problemlər

Çəyirdəkli meyvə ağaclarında ən çox rast gəlinən problemlər arasında zərərvericilər, göbələk və bakterial xəstəliklər, şaxta və quraqlıq, torpaq və su çatışmazlığı yer alır. Meyvələrin vaxtından əvvəl tökülməsi, çürüməsi və ya keyfiyyətinin aşağı düşməsi də əsas problemlərdəndir. Xüsusilə, albalı və gilas ağaclarında meyvə milçəyi və göbələk xəstəlikləri geniş yayılıb. Kənd təsərrüfatında müasir aqrotexniki tədbirlərin tətbiqi, davamlı bitki sortlarının seçilməsi və innovativ üsullarla ziyanvericilərə qarşı mübarizə məhsuldarlığı artırmağa kömək edir.

Azərbaycanda çəyirdəkli meyvəçiliyin tarixi və ənənələri

Azərbaycanda çəyirdəkli meyvəçilik qədim dövrlərdən mövcuddur. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan daş çəyirdəklər və qədim yazılı mənbələr bu meyvə növlərinin hələ min illər öncə bölgədə becərildiyini təsdiqləyir. Azərbaycanın ənənəvi mətbəxində və xalq təbabətində çəyirdəkli meyvələrin xüsusi yeri olub. Novruz süfrələrində, toy və nişan mərasimlərində, bayram şirniyyatlarında çəyirdəkli meyvə məhsullarının mütləq yeri vardır. Müasir dövrdə də ölkəmizdə çəyirdəkli meyvələrin becərilməsi və emalı, həm daxili bazar, həm də ixrac üçün aktual olaraq qalır.

Çəyirdəkli meyvələrin elmi tədqiqatları və yeni sortların yaradılması

Azərbaycanda və dünya üzrə elmi tədqiqat mərkəzləri çəyirdəkli meyvələrin yeni, məhsuldar və xəstəliyə davamlı sortlarının yaradılması üzərində işləyirlər. Seçilmiş sortlar daha yüksək məhsuldarlıq, keyfiyyət və iqlimə davamlılıq xüsusiyyətlərinə malik olur. Yeni seleksiya metodları, toxumların genetik təhlili, peyvənd və mikroçoxaltma texnologiyaları bu sahədə əhəmiyyətli nəticələr əldə etməyə imkan verir. Azərbaycanda da institutlar və elmi-tədqiqat laboratoriyaları yerli və beynəlxalq proqramlar çərçivəsində yeni çəyirdəkli meyvə sortlarının tədqiqi və becərilməsi ilə məşğuldur.

Çəyirdəkli meyvələr Azərbaycanda və ümumilikdə dünyada qida təhlükəsizliyi, kənd təsərrüfatı, mətbəx, tibb və mədəniyyət sahələrində əvəzsiz yer tutur. Onların zəngin növ müxtəlifliyi, yüksək qida dəyəri, sağlamlıq üçün faydası və iqtisadi əhəmiyyəti səbəbindən, bu meyvələr həmişə insanların diqqət mərkəzində olub. Çəyirdəkli meyvəçiliyin qədim ənənələri bu gün də yaşadılır və yeni texnologiyalar sayəsində inkişaf edir. İstər bağçılıqla, istərsə də sağlam qidalanma ilə maraqlanan hər kəs üçün çəyirdəkli meyvələr haqda geniş məlumat və bilik vacibdir.

Ən Çox Verilən Suallar