Çəyirtkə : Nə Yeyir? Qida Seçimi

Azərbaycan təbiətinin müxtəlif zonalarında, çöllərdən meşələrə qədər geniş yayılan çəyirtkə həmişə insanların diqqətində olan canlılardan biridir. Xüsusilə kənd təsərrüfatı üçün böyük təsirə malik olan bu canlılar həm bioloji müxtəlifliyin bir hissəsi, həm də bəzi hallarda ciddi zərərverici kimi qiymətləndirilir. Çəyirtkə, əsasən, ot yeyən həşəratdır və onların bəslənmə xüsusiyyətləri ekosistemin tarazlığında mühüm rol oynayır. Tarix boyu çəyirtkələrin qida seçimi, həyat tərzi, kənd təsərrüfatına təsiri və davranış xüsusiyyətləri elm adamlarının, aqronomların və fermerlərin xüsusi diqqət mərkəzində olub. Çəyirtkələrin qidalanma vərdişləri, onların yayılma coğrafiyası, müxtəlif növlərinin spesifik qida ehtiyacları və təbiətdə oynadıqları rol geniş araşdırmalara mövzu olub. Ənənəvi təsəvvürlərdə çəyirtkə sadəcə ziyanverici kimi tanınsa da, onların ekologiyada, bioloji zəncirdə və hətta bəzi ölkələrin mətbəxində oynadığı funksiyalar çoxşaxəlidir. Hər il ölkəmizin müxtəlif bölgələrində çəyirtkələrin aktivliyi müşahidə olunur və onların yayılması bəzi illərdə böyük miqyas alaraq kənd təsərrüfatına ciddi ziyan vurur. Bu baxımdan çəyirtkələrin nə ilə qidalandığını, hansı şəraitdə daha fəal olduqlarını və onların ekoloji rolunu dəqiq anlamaq həm elmi, həm də praktik baxımdan böyük əhəmiyyət daşıyır.

Çəyirtkənin ümumi xarakteristikası

Çəyirtkə, həşəratların düzqanadlılar (Orthoptera) dəstəsinə aid olan, əsasən ot yeyən və sıçrayan canlıdır. Dünyada 11 mindən artıq çəyirtkə növü mövcuddur. Onların əsas hissəsi tropik və subtropik zonalarda, həmçinin Azərbaycanda düzənlik, dağətəyi, yarımsəhra və çöl zonalarında geniş yayılıb. Çəyirtkələr morfoloji olaraq uzun bədənə, güclü arxa ayaqlara və böyük tullanma qabiliyyətinə malikdir. Rəngləri əsasən yaşıl və ya qəhvərəng olur ki, bu da onları təbiətdə gizlənməyə imkan verir. Çəyirtkə həm fərdi, həm də kütləvi halda (sürü şəklində) yaşaya bilər və bu zaman onların bəslənməsi, davranışı, ziyanvericilik səviyyəsi də fərqli olur.

Çəyirtkənin qida seçimi: əsas prinsiplər

Çəyirtkə əsasən ot yeyən həşəratdır və onların qida rasionunun 90 faizindən çoxu müxtəlif ot bitkiləri, taxıllar, dənli bitkilər, tərəvəz və yarpaqlardan ibarətdir. Lakin çəyirtkələrin bəzi növləri qeyri-adi şəraitdə hətta başqa həşəratları və ya heyvan mənşəli qalıqları da yeyə bilər. Onların ən sevdiyi qidalar arasında buğda, arpa, çovdar, darı, çəltik, qarğıdalı, yonca, üçyarpaq, yonca, yulaf, tütün və digər kənd təsərrüfatı məhsulları var. Çəyirtkə həm gənc, həm də yaşlı yarpaqları, tumurcuqları, bəzən isə çiçəkləri və meyvələri yeyir. Onların dişləyici ağız aparatları var və buna görə istənilən yaşıl bitkini asanlıqla məhv edə bilirlər. Çəyirtkənin bəslənmə intensivliyi iqlim, temperatur, nəm və bitki müxtəlifliyi kimi amillərdən asılı olaraq dəyişir.

Çəyirtkələrin təbii qida rasionu

Təbii şəraitdə çəyirtkələrin əsas qida mənbəyi müxtəlif otlar və dənli bitkilərdir. Onlar təkcə tarlalarda yox, həm də çəmənlik, otlaq, yol kənarı və meşə kənarında böyüyən yabanı bitkilərlə də qidalanırlar. Azərbaycanda ən çox yayılmış çəyirtkə növləri (italyan pruskağı, maral pruskağı, marş çəyirtkəsi və s.) aşağıdakı bitkilərlə qidalanır:

• Yonca, üçyarpaq, üçyarpaq otlar
• Buğda, arpa, yulaf, darı, çəltik, qarğıdalı
• Tərəvəz bitkiləri – pomidor, kartof, soğan, kələm və s.
• Paxlalı bitkilər – noxud, lobya
• Yabanı otlar və kol bitkiləri

Bəzi illərdə çəyirtkə populyasiyası çoxaldıqda onlar hətta ağacların yarpaqlarını və cavan budaqları da yeyir. Xüsusilə, bərəkətli və rütubətli illərdə çəyirtkənin qida seçimi daha geniş olur və onlar kənd təsərrüfatına ciddi ziyan vurur.

Çəyirtkənin sürü halında qidalanması və ziyanvericilik xüsusiyyəti

Çəyirtkənin bioloji xüsusiyyətlərindən biri də sürü halında kütləvi şəkildə hərəkət edərək, böyük ərazilərdə bitki örtüyünü tamamilə məhv etməsidir. Sürü çəyirtkələri (məsələn, Şərq sürü çəyirtkəsi – Locusta migratoria) bir neçə saat ərzində hektarlarla əkin sahəsini yararsız hala sala bilər. Sürülər əsasən buğda, arpa, çovdar, qarğıdalı, dənli və tərəvəz sahələrində, otlaqlarda, meyvə bağlarında ciddi ziyan törədir. Kütləvi hal alan çəyirtkə populyasiyası, kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın azalmasına, mal-qara üçün yem çatışmazlığına, bəzən isə qıtlıq təhlükəsinə səbəb ola bilər. Buna görə çəyirtkə ilə mübarizə tədbirləri hər zaman prioritet təşkil edib.

Çəyirtkənin bəslənməsində ekoloji və bioloji rol

Çəyirtkənin bəslənməsi təbiətdə enerji və qida zəncirində mühüm yer tutur. Onlar bitki örtüyünü yeyərək ekosistemdəki maddələr dövranına töhfə verir, torpağın münbitliyini təmin edir. Çəyirtkə bir çox quş, sürünən və kiçik məməlilər üçün əsas qida mənbəyidir. Onların sayının kəskin artması və ya azalması ekosistemin tarazlığını poza bilər. Bəzi elmi araşdırmalar göstərir ki, çəyirtkənin həddindən artıq çoxalması müəyyən bitki növlərinin yox olmasına və digər canlıların qida mənbəyinin azalmasına gətirib çıxarır.

Çəyirtkə və kənd təsərrüfatına təsiri

Çəyirtkə Azərbaycan kənd təsərrüfatında ən təhlükəli zərərvericilərdən biri kimi tanınır. Tarixən, bəzi illərdə ölkənin müxtəlif bölgələrində çəyirtkə basqınları əkin sahələrinə, bağlara və otlaqlara ciddi ziyan vurub. Kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın azalması, yem çatışmazlığı, əlavə xərclər və iqtisadi itkilər çəyirtkənin kütləvi şəkildə yayılması ilə birbaşa bağlıdır. Çəyirtkə, əsasən, yaz və yay aylarında, torpaqda kifayət qədər rütubət və bol bitki örtüyü olduqda daha fəal olur. Fermerlər və aqronomlar çəyirtkəyə qarşı profilaktik tədbirlər, insektisidlərin tətbiqi, erkən müşahidə və monitorinq üsullarından istifadə edirlər.

Çəyirtkənin bəslənmə xüsusiyyətləri: növlər üzrə fərqlər

Dünyada və Azərbaycanda müxtəlif çəyirtkə növləri mövcuddur və onların bəslənmə vərdişləri arasında fərqlər ola bilər. Bəzi növlər yalnız bir neçə bitki növü ilə qidalanırsa, digərləri isə olduqca müxtəlif və bəzən hətta qeyri-adi qidalar seçə bilirlər. İtalyan pruskağı, Şərq sürü çəyirtkəsi və digər iri növlər daha çox dənli bitkilərlə, bəzən isə tərəvəz və bağ bitkiləri ilə qidalanır. Kiçik çəyirtkələr isə əsasən otlu bitkiləri, yabanı çiçəkləri və yarpaqları üstün tutur. Nadir hallarda, aclıq şəraitində çəyirtkələr heyvan mənşəli qalıqları və ya digər həşəratları da yeyə bilər. Lakin bu onların əsas qida mənbəyi deyil.

Çəyirtkənin qida seçiminə təsir edən amillər

Çəyirtkənin nə yeyəcəyinə bir sıra amillər təsir göstərir. Əsas amillər aşağıdakılardır:

• İqlim və hava şəraiti – Yağışlı və isti illərdə bitki örtüyü çox olduğu üçün çəyirtkə daha geniş qida seçimi əldə edir.
• Bitki müxtəlifliyi – Sahədə və ya ətrafda daha çox növ bitki olduqda çəyirtkənin bəslənməsi də zəngin olur.
• Populyasiya sıxlığı – Sürü halında olduqda qida uğrunda rəqabət artır və çəyirtkələr daha az seçici olur.
• Kənd təsərrüfatı tədbirləri – Əkin sahələrinin müxtəlifliyi, torpağın münbitliyi və aqrotexniki tədbirlər çəyirtkənin bəslənməsinə təsir edir.

Çəyirtkənin bəslənməsində insan amili və mübarizə üsulları

İnsanlar tarixi boyu çəyirtkənin bəslənməsi və yayılmasına qarşı müxtəlif tədbirlər həyata keçiriblər. Bunlara kimyəvi insektisidlər, təbii düşmənlərin artırılması (bioloji mübarizə), erkən müşahidə və mexaniki toplama üsulları daxildir. Bəzi ölkələrdə çəyirtkə yem kimi istifadə edilir və onun tərkibində protein, vitamin və mineralların yüksək olması səbəbindən xüsusi məhsullar hazırlanır. Azərbaycanda isə əsas məqsəd çəyirtkənin zərərverici kimi yayılmasının qarşısını almaqdır. Bu məqsədlə dövri müşahidələr, monitorinq və profilaktik tədbirlər həyata keçirilir.

Çəyirtkə təbiətin və kənd təsərrüfatının ayrılmaz hissəsi olan, həm bioloji, həm də iqtisadi baxımdan mühüm canlıdır. Onların əsas qidası ot bitkiləri, dənli və tərəvəz məhsullarıdır, lakin müxtəlif şəraitdə daha geniş və bəzən fərqli qidalarla da bəslənə bilirlər. Çəyirtkə ekosistemdə maddələr dövranında, bəzi canlıların qida zəncirində mühüm rol oynayır. Lakin onların kütləvi çoxalması ciddi kənd təsərrüfatı problemlərinə səbəb olur. Çəyirtkənin bəslənmə xüsusiyyətlərini və ekoloji rolunu anlamaq, zərərvericiliyə qarşı vaxtında tədbirlər görmək ölkənin kənd təsərrüfatı və ekoloji sabitliyi üçün vacibdir.

Ən Çox Verilən Suallar