Çınqılotu : Botaniki Xüsusiyyətləri, Yayıldığı Coğrafi Ərazilər

Çınqılotu bitkisi Azərbaycan təbiətində, həmçinin digər mülayim iqlim qurşaqlarında geniş yayılan, bir çox xəstəliklərin xalq təbabətində müalicəsində istifadə edilən, həmçinin kənd təsərrüfatında tanınan maraqlı otlardan biridir. Bu bitki əsrlər boyu həm tibbi, həm də praktik məqsədlərlə istifadə olunub. Çınqılotu həm təbii şəraitdə yabanı halda, həm də bəzi yerlərdə mədəni şəkildə yetişdirilir. Onun kökü, gövdəsi və yarpaqları tərkibindəki bioloji aktiv maddələr sayəsində həm insan sağlamlığı, həm də ekoloji sistem üçün əhəmiyyət daşıyır. Çınqılotu bitkisinin xüsusiyyətləri, faydaları, bioloji strukturu, yetişdiyi ərazilər, xalq təbabətində yeri və elmi tədqiqatlarda tutduğu mövqe, bu bitkinin Azərbaycan cəmiyyətində maraqla qarşılanmasının əsas səbəblərindəndir.

Çınqılotu bitkisinin botaniki xüsusiyyətləri

Çınqılotu (latınca adı: Agropyron repens və ya Elymus repens) – buğdaçimilər fəsiləsinə aid çoxillik, rizomlu (kökləri yeraltı sürünən) ot bitkisidir. Adətən hündürlüyü 30–120 sm-ə çatır. Çınqılotu bitkisinin gövdəsi nazik, sərt, dördüzlü və düzdür, yarpaqları isə uzun, ensiz və tünd yaşıl rəngdədir. Çiçəkləri sadə, süpürgəvari sünbül formasındadır, iyun-iyul aylarında çiçəkləyir. Sünbülcükdə 5-7 kiçik çiçək olur, toxumu isə kiçik və açıq rəngli, oval formalıdır. Çınqılotu bitkisi həm toxumla, həm də yeraltı köklərinin budaqlanması ilə asanlıqla çoxalır. Bu xüsusiyyətləri sayəsində sürətlə yayıla və yeni əraziləri tuta bilir.

Çınqılotunun yayıldığı coğrafi ərazilər və iqlimə uyğunlaşması

Çınqılotu əsasən Avropa, Asiya, Şimali Afrika və Şimali Amerika ərazilərində yayılıb. Azərbaycanda da arandan dağətəyi zonalara qədər, torpağın münbit və yüngül, bir qədər rütubətli olduğu bütün ərazilərdə rast gəlinir. Əkin sahələrində, yol kənarlarında, tarlalarda, otlaqlarda, çay sahillərində və bağlarda çınqılotu geniş yayılıb. Bitki yüksək soyuğa və istiliyə dözümlü olduğu üçün həm qışda, həm də yayda yaşaya bilir. Quraqlığa kifayət qədər davamlıdır və torpağın üst qatında yerləşən uzun rizomları (kökləri) ilə nəm saxlayır.

Çınqılotunun böyümə dövrü və bioloji xüsusiyyətləri

Çınqılotu çoxillik rizomlu ot bitkisidir. Erkən yazda cücərir, sürətlə böyüyərək yay aylarında maksimum inkişaf mərhələsinə çatır. Onun rizomları torpaqda dərinlikdə 40–80 sm-ə qədər uzanır və yan tərəflərə yayılaraq yeni cücərtilər əmələ gətirir. Çınqılotu azotlu və münbit torpaqları sevir, lakin zəif torpaqlarda da inkişaf edə bilir. Tez-tez güclü kök sistemi sayəsində digər ot və mədəni bitkilərin böyüməsinə mane olur. Kəskin hava şəraitində, quraqlıq və ya soyuqda belə yaşamağa qadirdir. Bioloji xüsusiyyəti onun kənd təsərrüfatında həm faydalı, həm də bəzən arzuolunmaz ot kimi qiymətləndirilməsinə səbəb olur.

Çınqılotu bitkisinin xalq təbabətində istifadəsi

Çınqılotu bitkisi qədim zamanlardan xalq təbabətində geniş istifadə olunur. Ən çox istifadə olunan hissəsi onun yeraltı rizomları və kökləridir. Bu köklərdən hazırlanan dəmləmələr, çaylar və ekstraktlar böyrək və sidik yolları xəstəlikləri, ödem, orqanizmdən zərərli maddələrin xaric edilməsi, daş və qum problemləri, revmatizm, dəri xəstəlikləri, soyuqdəymə və öskürək üçün tətbiq edilir. Çınqılotu kökü sidikqovucu, antiseptik, iltihabəleyhinə, yüngül ağrıkəsici və təmizləyici təsir göstərir. Müasir fitoterapiyada da çınqılotu rizomlarından hazırlanan dərmanlar, xüsusilə urologiya və nefrologiyada istifadə olunur.

Çınqılotunun farmakoloji tərkibi və bioloji aktiv maddələri

Çınqılotu rizomlarının tərkibində inulin, triticin, mannit, saponin, karbohidratlar, efir yağları, üzvi turşular, C vitamini, fenolkarbon turşuları və flavonoidlər var. Bu birləşmələr bitkiyə bədən üçün təmizləyici, antibakterial, immunostimulyator, sidikqovucu və iltihab əleyhinə təsir verir. Çınqılotunun kökü bəzi preparatlarda qan təmizləyici və orqanizmdən toksinlərin çıxarılmasına kömək edən vasitə kimi istifadə olunur. Ənənəvi tibbdə dəmləmə, cövhər, təzə kök şirəsi, kompres və məlhəm formasında istifadə olunur.

Kənd təsərrüfatında çınqılotunun rolu və problemləri

Çınqılotu kənd təsərrüfatında iki cəhətdən tanınır. Bir tərəfdən, bəzi hallarda heyvan yemi kimi istifadə edilir və müəyyən qida dəyərinə malikdir. Digər tərəfdən isə, sürətlə yayılan və torpağı zəbt edən, əsasən arzuolunmaz, alaq bitkisi kimi problemlər yaradır. Xüsusilə taxıl, tərəvəz və bağçılıq sahələrində çınqılotunun kökləri digər bitkilərin qida maddələrini mənimsəyərək məhsuldarlığı azaldır, əkin sahələrini zəbt edir. Bu bitkinin kökləri torpaqda qalarsa, onu tamamilə məhv etmək çətindir. Çınqılotu ilə mübarizə üçün torpağın dərin şumlanması, kimyəvi herbisidlərin tətbiqi və mexaniki üsullar geniş istifadə edilir.

Çınqılotunun ekoloji əhəmiyyəti və təbiətdə rolu

Çınqılotu, xüsusilə eroziya riskinin yüksək olduğu ərazilərdə torpaq örtüyünün qorunmasında, torpaq eroziyasının qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır. Onun güclü rizom sistemi torpağın sıxlığını artırır, suyun torpaqda saxlanmasını təmin edir və qida maddələrinin itkisinin qarşısını alır. Təbii florada çınqılotu çox vaxt müxtəlif otlaq və çəmənliklərin əsas komponentlərindən biri olur. Ekosistemdə bir çox həşərat, kiçik heyvan və quşlar üçün qida və sığınacaq verir.

Çınqılotu bitkisinin becərilməsi və yığılması

Çınqılotu bitkisi əsasən yabanı halda böyüsə də, bəzi ölkələrdə və fitoterapiya üçün xüsusi tələbat olduqda mədəni şəkildə də yetişdirilir. Kök rizomlarının toplanması erkən yaz və ya payız aylarında aparılır. Toplanan köklər yaxşı yuyulur, təmizlənir, incə doğranır və kölgəli, hava keçən yerdə qurudulur. Qurutma zamanı köklər tünd sarı və ya açıq qəhvəyi rəng alır. Qurudulmuş rizomlar 1-2 il saxlanıla bilər və lazım olduqda dərman, dəmləmə, məlhəm hazırlamaq üçün istifadə olunur.

Çınqılotunun istifadəsində əks-göstərişlər və ehtiyat tədbirləri

Çınqılotu bitkisinin kökü ümumilikdə təhlükəsiz hesab olunsa da, bəzi insanlarda fərdi allergik reaksiyalar və həzm problemləri yarada bilər. Hamilə və süd verən qadınlarda, ağır böyrək və ürək çatışmazlığı olanlarda istifadəsi yalnız həkim məsləhəti ilə tövsiyə olunur. Həddindən artıq qəbul edildikdə bədəndə su və elektrolit balansı pozula bilər. Xalq təbabəti vasitələri kimi istifadə edərkən dozalara və tövsiyələrə ciddi riayət edilməlidir.

Çınqılotu bitkisi Azərbaycanda və dünyanın bir çox ölkəsində həm təbii şəraitdə, həm də bəzən mədəni şəkildə yetişdirilən, çoxsaylı faydaları və praktik istifadəsi ilə seçilən, diqqətəlayiq bir ot növüdür. Tibb, kənd təsərrüfatı və ekoloji baxımdan əhəmiyyətli rola malik olan bu bitki, həm müalicəvi, həm də profilaktik məqsədlə istifadəsi ilə dəyərli hesab edilir. Çınqılotu barədə düzgün məlumat əldə etmək və onun potensial imkanlarından səmərəli istifadə etmək üçün elmi mənbələrə və mütəxəssis məsləhətinə müraciət etmək faydalıdır.

Ən Çox Verilən Suallar