Çiban, yəni furunkul, dərinin pilosebace strukturlarını zədələyən irinli iltihab prosesidir və çox vaxt Staphylococcus aureus törədicisinin fəal çoxalması ilə əlaqələndirilir. Başlanğıcda kiçik, ağrılı bir düyün şəklində görünən lezyon bir neçə gün ərzində irinlə dolu absesə çevrilir. Bu patoloji proses orqanizmin immun müdafiəsinin zəiflədiyi, dəridə mikroçatların artdığı, qidalı maddələrin çatışmadığı hallarda daha sürətlə irəliləyir. İsti iqlim şəraitində tərləmə, sintetik geyimlər və gigiyena çatışmazlığı tük follikullarında bakterial çoxalmanı stimullaşdırır. Araşdırmalar göstərir ki, A və C vitamini, həmçinin sink çatışmazlığı epitel regenerasiyasını ləngidir, tük köklərini müdafiəsiz qoyur. Çiban ağrı, qızartı və funksional narahatlıq yaratmaqla qısa müddətdə xəstənin sosial və əmək qabiliyyətini azalır. Düzgün müalicə aparılmadıqda lezyonlar birləşib karbunkul təşkil edir, bu isə sepsis və osteomielit kimi ağır fəsadlara yol açır. Antibiotiklərə qarşı davamlı bakteriya suşlarının yayılması da müalicə strategiyalarını mürəkkəbləşdirir. Fəsadsız sağalma üçün erkən diaqnostika, həkim nəzarəti və sanitar maarifləndirmə prioritet sayılır. Çiban yalnız lokal xəstəlik kimi qavranmamalı, onun sosial-iqtisadi yükü və psixoloji təsiri də nəzərə alınmalıdır.
Çibanın tibbi təsviri
Çiban tük follikulunun və ətraf sebace vəzinin irinli-nekrotik iltihabıdır. Dəri səthində mikrotravma baş verdikdə bakteriyalar follikula daxil olur və proteolitik fermentlər ifraz edərək toxuma nekrozunu tetikləşdirir. İltihabi hüceyrə infiltratı lezyonun kənarında qoruyucu divar formalaşdırır, mərkəzdə isə irin toplanır.
Lokal qan dövranının artması və histamin mediatorlarının ifrazı kapilyar permeabelliyi yüksəldir, ödem yaradaraq ağrı reseptorlarını qıcıqlandırır. Nekrotik nüvə sarı-yaşıl rəng alır və öz-özünə deşilməyə hazırlaşır; bu mərhələ infeksiya riskini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
Bakterioloji mexanizm
Staphylococcus aureus koagulyaz və leukosidin fermentləri vasitəsilə leykositləri inaktivləşdirir, bu da immun cavabın effektini zəiflədir. Bakteriya hüceyrə divarındakı zülallar fibrinogenlə birləşərək qoruyucu kapsula bürünür, antibiotiklərin təsirindən yayınır.
Metisillin-rezistent stafilokok (MRSA) suşları β-laktam antibiotiklərinə dözümlü olduğundan müalicəni çətinləşdirir. Polirezistent törədicilər toplu yerlərdə, xüsusən idman zalları və hərbi hissələrdə asan yayılır; buna görə profilaktik dezinfeksiya tədbirləri vacibdir.
Risk faktorları və profilaktika
İmmun çatışmazlıq, şəkərli diabet, hipovitaminoz və dəridə sürtünmə ocaqları furunkulyozun əsas risk faktorları sırasındadır. Fiziki işdən sonra dərinin təmizlənməməsi və sintetik parça geyimlər follikulun ventilyasiyasını pisləşdirir.
Profilaktik baxımdan şəxsi gigiyena, pambıq geyimlər, düzgün rasion və stress azaldıcı tədbirlər mühüm rol oynayır. Qidada zülal, sink və C vitamini bolluğu epitel regenerasiyasını sürətləndirir, dərinin baryer funksiyasını gücləndirir.
| Risk faktoru | Təsir səviyyəsi | Qarşısının alınması strategiyası |
|---|---|---|
| Şəkərli diabet | Yüksək | Qlikemik nəzarət, profilaktik antiseptik kremlər |
| Sintetik geyim | Orta | Pambıq parça, dərini quru saxlamaq |
| İmmun çatışmazlıq | Yüksək | Peyvənd, həkim nəzarəti, balanslı qidalanma |
| Hiperhidroz | Orta | Antiperspirant, tez-tez duş |
Klinik mərhələlər və simptomatika
İlk mərhələdə kiçik, sərt papula yaranır, dəridə sancma və yüngül qaşınma hiss edilir. Qısa müddətdə bu papula eritematöz düyünə çevrilir və ətraf toxumalarda ödem müşahidə olunur.
Sonrakı mərhələdə mərkəzdə irin dolu püstül formalaşır, ağrı artaraq palpasiya zamanı kəskinləşir. Bir neçə gün sonra nekrotik tıxac yumşalır, spontan açılma nəticəsində qatı irin xaric olur və yara təmizlənir.
Diaqnostika üsulları
Klinik baxış əksər hallarda diaqnoz üçün kifayətdir; ağrı, qızartı, şişkinlik triadası klassik göstəricidir. Lakin təkrarlayan və ya çoxsaylı lezyonlarda bakterioloji əkin aparılaraq törədici və antibiotik həssaslığı müəyyən edilir.
Ümumi qan analizində leykositoz və yüksək C-reaktiv protein kəskin iltihabı təsdiqləyir. Ultrasəs müayinəsi irin kapsulasının dərinliyini və qonşu toxumalara yayılma dərəcəsini göstərərək cərrahi müdaxiləyə ehtiyac olub-olmadığını qiymətləndirir.
Konservativ müalicə taktikası
Erkən mərhələdə isti, nəm kompres qan dövranını artırır, makrofag aktivliyini yüksəldir və ağrını azaldır. Sessiyalar gündə 3-4 dəfə, 15-20 dəqiqəlik tətbiq olunur.
Lokal antiseptik mazlar, ixtiol və ya fusidik turşu tərkibli kremlər bakterial yükü azaldır, nekrotik tıxacın yumşalmasına kömək edir. Sistemik əlamətlər, qızdırma və limfadenit yoxdursa, antibiotik tələb olunmur; lakin immunodepressiv xəstələrdə oral dikloksasilin və ya klindamisin kursu tövsiyə edilir.
Cərrahi müdaxilə və fəsad nəzarəti
İrin kapsulası formalaşdıqda steril şəraitdə kiçik kəsik və drenaj qızıl standart hesab olunur. Prosedur lokal anesteziya altında aparılır, nekrotik liflər tam təmizlənir, boşluq steril gazla doldurulur.
Komplikasiyalar arasında sellülit, tromboflebit və sepsis var; xüsusilə burun-dodaq üçbucağındakı lezyonların özbaşına sıxılması beyində venoz tromboflebit riskini artırır. Drenajdan sonra gündəlik sarğı və antibiotik profilaktikası fəsad ehtimalını minimuma endirir.
Reabilitasiya və profilaktik addımlar
Drenajdan sonra yara antiseptik məhlulla yuyulur, hidrokolloid örtüklər exsudatı udaraq epitelizasiyanı sürətləndirir. Həkim göstərişi ilə A və C vitamini, sink və omeqa-3 yağ turşuları qəbul etmək toxuma bərpasını gücləndirir.
Təkrarlanma halları adətən ilkin risk faktorlarının aradan qaldırılmaması ilə bağlıdır. Geyim, dəsmal və ülgüc kimi şəxsi əşyalar ayrı-ayrılıqda istifadə olunmalı, idmandan sonra dərhal duş qəbul edilməlidir. Müntəzəm gigiyena, balanslı pəhriz və stress idarəetməsi furunkulyozun qarşısının alınmasında əsas sütunlardır.
Çiban xəstəliyi sadə dəri problemi kimi görünsə də, vaxtında müdaxilə edilmədikdə karbunkul, sellülit və sepsis kimi ağır fəsadlar törədə bilər. İnfeksiyanın ağırlıq dərəcəsi həm bakteriyanın virulentliyindən, həm də orqanizmin immun vəziyyətindən asılıdır. Erkən mərhələdə isti kompres, antiseptik kremlər və gigiyenik qaydalara ciddi riayət əksər hallarda sağalma üçün kifayət edir. Lokal proses dərinləşib irin kapsulası formalaşdıqda cərrahi drenaj ən təhlükəsiz və sürətli müalicə üsulu sayılır. Şəkərli diabet, immun çatışmazlıq və dəriyə mexaniki travma çibanın təkrarlanma ehtimalını yüksəldir; buna görə risk qrupları profilaktik tibbi müayinələrdən keçməli, qlikemik nəzarəti təmin etməlidir. Antibiotik seçimində törədicinin həssaslığını nəzərə almaq, xüsusən MRSA hallarında düzgün protokol tətbiq etmək müalicə effektivliyini artırır və polirezistent suşların yayılmasının qarşısını alır. Maarifləndirici proqramlar sayəsində əhali çibanı erkən mərhələdə tanımağı, evdə təhlükəsiz ilkin yardım göstərməyin yollarını öyrənir. Reabilitasiya dövründə vitamin dəstəyi, yara qulluq protokolları və dərini qoruyan krem tətbiqi residiv riskini azaldır. Nəhayət, gigiyena, balanslı qidalanma və stressin idarə edilməsi çibanın qarşısını alan ən təsirli tədbirlərdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Çiban tük follikulunun və ətraf yağ vəzisinin irinli iltihabıdır. Əsas törədici Staphylococcus aureus bakteriyasıdır. Dəri mikrotravması zamanı follikul daxilinə nüfuz edən bakteriyalar proteolitik fermentlər ifraz edərək toxuma nekrozu yaradır. İltihab nəticəsində ağrılı, irinlə dolu abses əmələ gəlir.
Çiban bədənin tüklü və tərləyən nahiyələrində – boyun, qoltuqaltı, qasıq, üz və bud səthində tez-tez meydana çıxır. Sintetik geyim və sürtünmə ilə tərləmə artdığından bu zonalarda bakteriya çoxalması sürətlənir. Gigiyenik qaydalara əməl olunmayan isti iqlimlərdə rastgəlmə tezliyi yüksəlir.
Çibanı sıxmaq qəti tövsiyə edilmir, çünki irin dərin toxumalara və qan dövranına yayıla bilər. Üz nahiyəsində sıxmaq tromboflebit və meningit riskini artırır. Drenaj steril tibbi şəraitdə, həkim nəzarəti ilə aparılmalıdır. Özbaşına sıxma çapıq və təkrarlanma ehtimalını da yüksəldir.
İsti kompres lokal qan dövranını artırır, immun hüceyrələrinin axınını sürətləndirir və ağrını azaldır. Gündə 3-4 dəfə 15-20 dəqiqəlik tətbiq çibanın sürətlə yetişməsinə kömək edir. Steril parça istifadə olunmalı və prosedurdan sonra dəri antiseptiklə silinməlidir.
Təkrarlanmanın əsas səbəbi bakteriyanın dəri səthində daimi kolonizasiyası və immun sisteminin zəifliyidir. Diabet, hipovitaminoz və sintetik parça geyim follikul ventilyasiyasını pisləşdirir. Dərinin mexaniki zədələnməsi və gigiyena çatışmazlığı yeni ocaqlar yaradır.
Kiçik, fəsadsız çibanlar isti kompres və lokal antiseptiklə sağala bilər. Qızdırma, limfa düyünlərinin böyüməsi və çoxsaylı lezyon varsa, sistemik antibiotik mütləqdir. MRSA riski olan ərazilərdə klindamisin və ya doksisiklin seçilir. Antibiotik kursu həkim nəzarətində tamamlanmalıdır.
Hamiləlikdə immunoloji dəyişikliklər çiban riskini artırır. Düzgün müalicə olunarsa ana və döl üçün ciddi təhdid yaratmır. Teratogen olmayan antibiotiklərdən istifadə edilir, məsələn, penisillin qrupu. Geniş lezyonlar və qızdırma zamanı stasionar nəzarət vacibdir.
Orta hesabla 7-10 gün ərzində çiban mərkəzində irin toplandığı üçün yumşalır və açılır. Drenajdan sonra epitelizasiya daha 5-7 gün davam edir. Təmiz yara baxımı, antiseptik sarğı və vitamin dəstəyi sağalma prosesini sürətləndirir.
A vitamini epitel regenerasiyasını stimullaşdırır, C vitamini kollagen sintezini artırır, sink isə immun hüceyrələrinin funksiyasını optimallaşdırır. Omeqa-3 yağ turşuları iltihab mediatorlarını balanslaşdırır. Balanslı rasion və lazım gəldikdə dietoloq məsləhəti residiv riskini azaldır.
Yüksək temperatur qan dövranını artırsa da, bakteriyaların yayılması riskini də yüksəldir. Açıq çibanla ictimai hamam infeksiyanı başqalarına ötürə bilər. Tam sağalana qədər sauna və hamamdan uzaq durmaq məsləhətdir. Evdə isti duş və steril sarğı daha təhlükəsiz alternativdir.
