Çin Təqvimi : Quruluşu, Prinsipləri, Rəmzləri

Çin təqvimi dünya sivilizasiyalarının ən qədim və ən zəngin təqvim sistemlərindən biridir. Yüz illər boyu Çin mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi olan bu təqvim yalnız gündəlik həyatın təşkili və rəsmi işlər üçün deyil, həm də dərin fəlsəfi, dini, astronomik və astroloji mənalar daşıyır. Çin təqvimi minilliklər ərzində həm elmi, həm də mistik aspektləri özündə birləşdirərək təkcə Çində deyil, Şərqi Asiya ölkələrində də geniş yayılıb. Bu təqvim həm dövlətin idarəetmə sistemində, həm də ailə, kənd təsərrüfatı, bayramlar və mərasimlərdə mühüm rol oynayıb. Azərbaycan da daxil olmaqla, bir sıra ölkələrdə Çin təqviminə maraq, xüsusən son dövrlərdə, sürətlə artıb.

Çin təqviminin tarixi və mənşəyi

Çin təqviminin tarixi minilliklər öncəyə – təqribən eramızdan əvvəl 3-cü minilliyə qədər gedib çıxır. Ən qədim Çin mənbələrində və arxeoloji tapıntılarda bu təqvimin sadə formalarına rast gəlinir. İlk formal təqvimlərin yaranması Çin sülalələrinin (Şan, Çjou, Qin və s.) dövründə baş verib. Çin təqviminin əsası ay və günəşin hərəkəti üzərində qurulub. İlk dövrlərdə astronomlar Ayın dövrlərini, fəsil dəyişikliklərini, günəşin ekliptikadakı mövqeyini müşahidə etməklə illik və aylıq bölgülər aparıblar. Sonradan bu sistem dəqiqləşdirilib və günümüzə qədər gələn ənənəvi Çin təqvimi – lunisolar (ay-günəş) təqvimi formalaşıb.

Çin təqviminin quruluşu və prinsipləri

Çin təqvimi klassik “lunisolar” – yəni həm ay, həm də günəş təqvimi əsasında hazırlanıb. Burada:

• Bir ay Ayın yeni fazasından növbəti yeni fazasına qədər olan dövrdür (29–30 gün).
• Bir il isə Ay aylarının və günəş illərinin uyğunlaşdırılması nəticəsində, 12 və ya 13 aydan ibarət olur.
• Hər 2–3 ildən bir təqvimə artıq “ibtidai ay” (run yue) əlavə edilir ki, bu da günəş ili ilə ay ili arasındakı fərqi aradan qaldırır.

Çin təqvimi həmçinin astronomik müşahidələrə, fəsil dəyişikliklərinə, “24 fəsil” prinsipinə, illərin 12 heyvan rəmzi (Zodiak dövriyyəsi) və 10 göy elementi (göy sapı və yer budağı sistemi) kimi faktorlarla zənginləşdirilib.

Ay və günəşin rolu

Çin təqvimində ayın fazaları (yeni ay, dolunay və s.) əsas ölçü vahididir. Hər ay yeni ayla başlayır. Lakin ilin uzunluğu ay təqvimində 354 gün, günəş ilində isə 365 gün olduğundan, təqvim “run yue” adlı artıq ay əlavə etməklə tənzimlənir. Bunun sayəsində Çin təqvimi fəsillər və kənd təsərrüfatı üçün uyğundur, günəş təqvimi ilə sinxronlaşdırılır.

Çin Zodiakı: 12 illik heyvan dövriyyəsi

Çin təqviminin ən məşhur elementlərindən biri 12 illik zodiak sistemidir. Hər il xüsusi bir heyvanla – siçan, öküz, pələng, dovşan, əjdaha, ilan, at, qoyun, meymun, xoruz, it və donuz – adlandırılır. Hər heyvan ili müxtəlif xarakter və taleyin rəmzi hesab olunur. Zodiak dövriyyəsi Çin astrolojisinin, adət-ənənələrinin və xalq inancının vacib hissəsidir. Hər 12 ildən bir dövr tamamlanır və təkrarlanır.

10 göy sapı və 12 yer budağı sistemi

Çin təqvimində illər həm də 10 göy sapı (Tian Gan) və 12 yer budağı (Di Zhi) ilə işarələnir. Bu iki sistemin birləşməsi nəticəsində 60 illik tam dövr (Jiazi) yaranır. Hər bir il unikal kombinasiyaya malik olur və bu kombinasiyalar həm tarixi, həm də astroloji baxımdan mühüm əhəmiyyət daşıyır. Çin imperatorları və saray alimləri bu dövrü əsas idarəetmə, dövlət salnaməsi və rəsmi yazışmalarda əsas göstərici kimi istifadə ediblər.

Çin təqvimində “24 fəsil” sistemi

Ənənəvi Çin təqvimində “24 fəsil” anlayışı mövcuddur. İlin hər bir hissəsi 24 bərabər mövsümi bölməyə ayrılır (Liq Chun – baharın başlanğıcı, Xiaq Zhi – yay gündönümü və s.). Bu sistem kənd təsərrüfatı işlərinin planlaşdırılmasında, bayram və mərasimlərin təyinində, hətta xalq təbabəti və mətbəxində də mühüm rol oynayır.

Çin yeni ili və digər əsas bayramlar

Çin təqvimində ən mühüm hadisələrdən biri Çin yeni ilidir (Çun Cie, Bahar Bayramı). Bu bayram ilin ilk ayının yeni ayı ilə başlayır və bir neçə həftə davam edir. Çin yeni ili ailə, firavanlıq, bərəkət, sağlamlıq və xoşbəxtliyin simvoludur. Həmçinin Fənər Bayramı, Orta Payız Bayramı, Qayıq Festivalı və digər mərasimlər Çin təqviminə əsasən qeyd olunur.

Çin təqvimi və kənd təsərrüfatı

Çin təqvimi ən çox kənd təsərrüfatı və əkinçilikdə istifadə olunub. Əkin vaxtının, məhsul yığımının, suvarma və gübrələmənin planlaşdırılması üçün təqvimdə ay və günəşin vəziyyəti, fəsillər və “24 fəsil” bölmələri əsas götürülüb. Bu ənənə min illərdir davam edir və kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın artırılmasına xidmət edib.

Çin təqviminin digər ölkələrə təsiri

Çin təqvimi minilliklər ərzində yalnız Çində deyil, həm də Koreya, Yaponiya, Vyetnam, Monqolustan və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində geniş yayılıb. Hər bir ölkə özünəməxsus adaptasiya və dəyişikliklər etsə də, təqvimin əsas prinsipləri qorunub saxlanılır. Çin təqvimi bu ölkələrdə də bayramlar, mərasimlər, kənd təsərrüfatı və xalq adətləri üçün əsas göstərici kimi istifadə olunur.

Çin təqviminin müasir həyatda yeri

Bugünkü Çin cəmiyyətində rəsmi olaraq Qriqorian təqvimi işlədilsə də, ənənəvi Çin təqvimi xalq arasında, ailə və kənd təsərrüfatında, astroloji proqnozlar, toy, nişan və digər mərasimlərdə, hətta iş və biznes planlaşdırmasında geniş istifadə olunur. Ənənə və müasirliyin sintezini özündə daşıyan Çin təqvimi, milli kimliyin, mədəni yaddaşın və ailə bağlarının gücləndirilməsində mühüm rol oynayır.

Çin təqvimi ilə bağlı maraqlı faktlar

• Çin təqvimi dünyanın ən qədim və dəqiq lunisolar təqvimlərindən biridir.
• “İbtidai ay”ın əlavə edilməsi ilə təqvim həmişə günəş ili ilə uyğunlaşdırılır.
• 60 illik dövr (Jiazi) Çin imperatorlarının və saray tarixçilərinin əsas salnamə üsulu olub.
• Çin zodiakında hər bir heyvan ili müxtəlif xasiyyət, uğur və bərəkət rəmzidir.
• Çin yeni ili müxtəlif illərdə yanvarın sonu və ya fevralın əvvəlinə təsadüf edir.
• Çin təqvimi ayın hərəkətinə əsaslandığı üçün bütün dini və ənənəvi bayramların tarixləri hər il dəyişir.

Çin təqvimi yalnız tarixi və elmi bir sistem deyil, bütöv bir mədəniyyətin, minillik ənənənin və xalq düşüncəsinin simvoludur. Onun kökləri dərin, təsiri geniş, fəlsəfi və praktik mənası isə hər zaman aktualdır. Çin təqvimi bu gün də yalnız Çində deyil, bütün dünyada maraq və araşdırma mövzusudur, mədəni əlaqələrin, ailə və sosial münasibətlərin, gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsidir.

Ən Çox Verilən Suallar