Çoğur Musiqi Aləti: Tarix, Quruluşu

Çoğur musiqi aləti Azərbaycan xalq musiqisinin unudulmaz və dərin köklərə malik simvoludur. Çoxları üçün, tar, kamança və balaban kimi klassik musiqi alətlərimiz arasında adı az eşidilən, amma milli musiqimizin bənzərsiz səslərindən birini yaradan çoğurun özünəməxsus yeri var. O, yüzillər boyu aşıqların, el şairlərinin, ifaçıların, xalq məclislərinin vazkeçilməz yoldaşı olmuşdur.

Azərbaycan folklorunda, xüsusilə Qafqaz və Orta Asiya arealında, “çoğur” həm melodik, həm ritmik baxımdan özünəməxsus bir alət olaraq formalaşıb. Bəzi tədqiqatçılar çoğurun Oğuz türklərinin və Qıpçaq ellərinin ən qədim çalğı alətlərindən biri olduğunu bildirir. Onun səslənməsi həm şux, həm də lirik melodiyaları, aşıq havalarını, xalq nəğmələrini çox zərif şəkildə əks etdirir.

Çoğurun Tarixi və Mənşəyi

Çoğur, əsasən Qafqaz, Anadolu, İran və Orta Asiya xalqlarında müxtəlif ad və formalarda yayılmış qədim simli musiqi alətidir. Arxeoloji tapıntılar və qədim miniatürlər sübut edir ki, çoğurın prototipləri min illər əvvələ gedib çıxır.

Bəzi mənbələrdə çoğurun adı ilk dəfə XI-XII əsr Azərbaycan və Türk dastanlarında çəkilir. Çoğur adının “çoğurmaq”, yəni “çalmaq, səsləndirmək, yaymaq” kökündən yarandığı qeyd olunur. Orta əsrlərdə şairlər, aşıqlar və musiqiçilər onu sevə-sevə istifadə edirdilər.

Çoğurun Quruluşu və Texniki Xüsusiyyətləri

Çoğur quruluş baxımından simli-çəlikli musiqi alətləri qrupuna aiddir. Onun gövdəsi əsasən ağacdan hazırlanır, üstü rezonans taxtası ilə örtülür və 3-5 arası simi olur. Simlər metal və ya bağlama simi (heyvan bağırsağından) ola bilər. Çoğurun gövdəsi oval və ya bir qədər uzunsov, tutacaqları isə əyri və ya düz olur.

Aşağıda tipik Azərbaycan çoğurunun əsas texniki parametrləri verilmişdir:

Səslənməsi və İfa Texnikası

Çoğur çox zəngin və fərqli səslənmə diapazonuna malikdir. Onun səsləri tar və sazdan bir qədər fərqlidir – daha gur, bəzən kobud, lakin kövrək və hissiyyatlıdır. Çoğurla aşıq havaları, xalq nəğmələri, rəqs melodiyaları və lirik mahnılar ifa olunur.

Çalğı texnikası əsasən plektrum (mizrab) və barmaqla ifadan ibarətdir. Ustadlar həm akord, həm də solo melodiyalar səsləndirirlər. Çoğurun üzərində tez-tez bəzək, naxış və oyma işləri olur, bu da onu vizual baxımdan da fərqləndirir.

Musiqi və Folklorda Rolu

Çoğur Azərbaycan aşıq sənətinin ayrılmaz hissəsidir. Aşıqlar dastan oxuyanda, xalq məclislərində və toy şənliklərində ən çox çoğur çalınırdı. Bəzi regionlarda çoğur, saz və tar bir yerdə ifa olunur. Xüsusilə Qarabağ, Qazax, Borçalı, Şirvan bölgələrində bu alətin klassik nümunələri hələ də qorunur.

Dastan, bayatı, gəraylı və qoşma kimi xalq şeirlərinin musiqi müşayiətində çoğur səsi xüsusi ruh və dinamika yaradır.

Növləri və Regional Fərqlər

Çoğurun fərqli növləri vardır:

• Qarabağ çoğuru
• Borçalı çoğuru
• Anadolu çoğuru
• Orta Asiya çoğuru
• Saz tipli və ya balaca çoğur

Hər bölgənin çoğuru həm səslənmə, həm ölçü, həm də bəzək baxımından fərqlənir. Məsələn, Qarabağda daha iri, Borçalıda isə kiçik gövdəli alətlərə üstünlük verilir.

Çoğurun Bərpası və Tədrisi

XX əsrin ikinci yarısında çoğur ifaçılığı bir müddət sönsə də, son onilliklərdə bu alət yenidən populyarlaşmağa başlayıb. Dövlət musiqi məktəblərində, konservatoriyalarda çoğur dərsləri bərpa olunub. Bəzi ustalar qədim alətləri bərpa edir və yeni nəsil gənc musiqiçilərə öyrədir.

Çoğurun tədrisi üçün metodik materiallar, videodərsliklər və seminarlar mövcuddur. Müasir musiqi kollektivlərində çoğur artıq yeni çalğı və səslənmə imkanları ilə çıxış edir.

Məşhur Çoğur İfaçıları və Ustadları

Tarixdə və müasir dövrdə çoxlu çoğur ustaları tanınır. Onların bəziləri:

• Borçalı aşıqları (Aşıq Şəmşir, Aşıq Ələsgər)
• Qarabağ aşıq məktəbinin ustadları
• Şirvan məktəbinin musiqiçiləri
• Müasir virtuozlar və gənc ifaçılar (adlar fərqli ola bilər)

Onların ifasında həm klassik aşıq havaları, həm də yeni əsərlər eşidilir.

Çoğurun Müasir Musiqidə Yeri

Dövrümüzdə çoğur yalnız folklor və aşıq sənətində deyil, caz, rok, dünya musiqisi və müasir eksperimental janrlarda da istifadə olunur. Müasir bəstəkarlar və ifaçılar onun fərqli səslərini yeni layihələrdə uğurla tətbiq edirlər.

Musiqi festivallarında, milli bayramlarda və beynəlxalq səhnələrdə Azərbaycan musiqisinin tanıdılmasında çoğurun rolu getdikcə artır.

Qaynaqlar və Elmi Tədqiqatlar

Çoğur haqqında bir çox elmi məqalə, monoqrafiya və arxiv sənədi mövcuddur. Müasir dövrdə yeni arxeoloji tapıntılar, alətin səs texnologiyası və tərkibi üzrə araşdırmalar aparılır. Azərbaycan və region ölkələrinin musiqişünasları çoğurun tarix və inkişaf mərhələlərini tədqiq edir.

Çoğur Alətinin Quruluşu və Fərqləri

Çoğur Azərbaycan xalq musiqisinin, el sənətinin və milli kimliyin ayrılmaz hissəsidir. Onun səsi həm xalqın tarixini, həm mədəni irsini, həm də bugünkü yaradıcılıq enerjisini əks etdirir. Çoğurun qorunması, tədrisi və inkişafı üçün dövlət və ictimaiyyət birgə çalışmalıdır.

Çoğur həm folklor, həm klassik, həm də müasir musiqi janrlarında yeni nəfəs və imkanlar açır. Bu qədim və bənzərsiz alət gələcək nəsillərin musiqi dünyasına səs qatmağa davam edəcək.

Ən Çox Verilən Suallar