Azərbaycan dili zəngin sintaktik və morfoloji struktura malik olan dillərdən biridir. Yazılı və şifahi nitqdə fikrin düzgün, aydın və səlis ifadəsi üçün sintaktik qaydalara əməl etmək zəruridir. Cümlənin daxili strukturunda sintaktik əlaqələr, eləcə də durğu işarələrinin rolu böyükdür. “Çünki” bağlayıcısı Azərbaycan dilində səbəb və əsaslandırma bildirən vasitə kimi tez-tez istifadə edilir və onun cümlədə işlədilmə xüsusiyyətləri, durğu işarələrinin düzgün tətbiqi məsələsi daim aktuallıq kəsb edir. Çünki dilin düzgün istifadəsi, xüsusilə yazılı ünsiyyətdə durğu işarələrinin yerlərində işlədilməsi, düşüncənin dəqiq və anlaşıqlı şəkildə qarşı tərəfə çatdırılması üçün mühüm rol oynayır. Bir çox insan “çünki” sözündən sonra vergül qoyulub-qoyulmaması məsələsində tərəddüd yaşayır. Bu da həm məktəblilərin, həm də peşəkar yazıçı və müəllimlərin qarşılaşdığı real dil problemlərindən biridir. Dilin normaları, yazılı ünsiyyətin effektivliyi baxımından “çünki” bağlayıcısı ilə bağlı qaydaların və istisnaların düzgün izah olunması, yalnız qrammatikanı deyil, həm də məntiqi düşüncə və ifadə imkanlarını zənginləşdirir. Elmi, bədii və publisistik mətnlərdə cümlələrin quruluşu və durğu işarələrinin tətbiqi, ideyanın dəqiq ifadəsi üçün hər bir istifadəçiyə vacibdir.
“Çünki” bağlayıcısının məna və funksiyası
“Çünki” Azərbaycan dilində səbəb bildirən, əsaslandırıcı məna daşıyan və səbəb-nəticə əlaqələrində işlədilən əsas bağlayıcılardan biridir. Bu söz vasitəsilə birinci cümlədə verilən fikir izah və əsaslandırılır. “Çünki” bəzən izahlı, bəzən isə izahsız, lakin məntiqi tamamlayıcı kimi çıxış edir. Bu bağlayıcı iki cümlə arasında məna əlaqəsini təmin edir və əsas səbəbi açıqlamaq üçün istifadə olunur. Məsələn: “Mən getmədim, çünki havalar soyuq idi.” Bu cür quruluşlarda “çünki”dən sonra gələn cümlə birinci cümlədəki fikrin səbəbini açıqlayır. Azərbaycan dilinin sintaksisində “çünki” bağlayıcısının funksional imkanları olduqca genişdir. Bu, həm mürəkkəb cümlələrdə, həm də sadə cümlə içərisində fərqli struktur modellərində istifadə olunur. Bağlayıcı olaraq “çünki” səbəbi açıqlayan ikinci hissəni əsas cümləyə bağlayır və ifadənin məntiqi ardıcıllığını təmin edir.
“Çünki” ilə bağlı qrammatik normalar
Azərbaycan dilində “çünki” bağlayıcısının işlədilməsi zamanı əsas diqqət yetirilən məqamlardan biri onun önündə və ya arxasında durğu işarələrinin (xüsusilə vergülün) qoyulub-qoyulmamasıdır. Qrammatik normalara görə, “çünki” bağlayıcısı mürəkkəb cümlələrdə işlədikdə, əsas və səbəb bildirən cümlələri birləşdirir. Bu zaman çox vaxt əsas cümlə tamamlanır, daha sonra “çünki” və izahlı hissə əlavə olunur. Belə hallarda “çünki” bağlayıcısından əvvəl vergül qoyulur, çünki bu zaman izahedici əlavə cümlə əsas fikrin səbəbini açıqlayır. Məsələn: “O, evə gec gəldi, çünki işləri çox idi.” Lakin əgər “çünki” ilə başlayan hissə cümlənin əvvəlindədirsə, bu zaman vergül əsas cümlənin əvvəlindəki səbəb hissəsini baş hissəyə bağlamaq üçün istifadə edilmir: “Çünki işləri çox idi o, evə gec gəldi.” Qrammatik qaydalarda bu kimi fərqlər sintaktik quruluşun doğru qurulmasına imkan verir.
“Çünki”dən sonra vergül qoyulması məsələsinin tarixi
Azərbaycan dilində durğu işarələri sistemi tarixi olaraq rus dili və Osmanlı türkcəsi təsiri altında inkişaf etmişdir. Tarixən bədii ədəbiyyat nümunələrində “çünki”dən sonra vergül qoyulub-qoyulmaması fərqli formada tətbiq olunmuşdur. XX əsrin əvvəllərində çap olunan kitab və qəzet nümunələrində, bəzi hallarda “çünki”dən sonra vergül qoyulduğuna, bəzi hallarda isə bu qaydanın pozulduğuna rast gəlinir. Lakin sonrakı illərdə Azərbaycan dilinin rəsmi qrammatika kitablarında və dilçilik araşdırmalarında “çünki” bağlayıcısının işlədilməsi və ondan sonra vergülün istifadəsi qaydaları dəqiqliklə göstərilmişdir. Bu gün tətbiq olunan rəsmi qaydalar, Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsdiqlədiyi qrammatik norma və dərsliklərə əsaslanır.
Praktik nümunələr və əsas qaydalar
“Çünki”dən sonra vergül qoyulmasının əsas qaydası belədir:
Əgər “çünki” bağlayıcısı cümlənin ortasında əsas cümlə ilə səbəb bildirən cümləni birləşdirirsə, “çünki”dən əvvəl vergül qoyulur, lakin “çünki”dən sonra heç bir durğu işarəsi yazılmır. Məsələn:
- “O, məktəbə getmədi, çünki xəstə idi.”
- “Biz çalışdıq, çünki nəticənin yaxşı olmasını istəyirdik.”
Əgər “çünki” ilə başlayan hissə cümlənin əvvəlindədirsə, əlavə vergül qoyulmur: - “Çünki xəstə idi məktəbə getmədi.”
Əksər hallarda “çünki”dən sonra vergül qoymaq səhv hesab olunur. Bu, cümlənin axıcılığını və məntiqi bütövlüyünü pozur. Yalnız çox mürəkkəb, iç-içə cümlələrdə, əlavə ara cümlə və ya izahlı ifadə daxil olarsa, həmin ifadələrdən sonra vergül qoyula bilər. Amma bu, Azərbaycan dilinin əsas sintaktik qaydalarına ziddir və yalnız xüsusi hal kimi qəbul olunur.
Cədvəl: “Çünki”nin cümlə strukturlarında işlədilməsi
| Cümlənin forması | “Çünki”dən əvvəl vergül | “Çünki”dən sonra vergül | İzah |
|---|---|---|---|
| O, evə getmədi, çünki yağış yağırdı. | Bəli | Xeyr | Standart mürəkkəb cümlə |
| Çünki yağış yağırdı, o, evə getmədi. | Xeyr | Xeyr | Səbəb hissə cümlənin əvvəlində |
| O, evə getmədi, çünki çox yorğun idi. | Bəli | Xeyr | Səbəb hissə əsas cümlədən sonra |
| O, evə getmədi, çünki, deyəsən, yorğun idi. | Bəli | Bəli (ara cümlə üçün) | Daxil ara izahat varsa |
Bu cədvəldə “çünki”nin müxtəlif cümlə strukturlarında vergülün tətbiqi göstərilmişdir. Gündəlik ünsiyyətdə və rəsmi yazışmalarda əsasən birinci və üçüncü variantdan istifadə olunur.
“Çünki”dən sonra vergül qoyulmasının əsas səhvləri
Dil təcrübəsində tez-tez rast gəlinən əsas səhvlərdən biri “çünki”dən dərhal sonra vergül qoyulmasıdır. Səbəb odur ki, bəzən nitqin intonasiyasına uyğun olaraq fasilə verilsə də, yazılı mətndə bu, qrammatik normalara uyğun deyil. Yalnız “çünki”dən sonra daxil edilmiş əlavə izahat və ya ara cümlə olarsa, həmin ara hissədən əvvəl və sonra vergül qoyula bilər. Məsələn: “Müəllim dərsə gecikdi, çünki, görünür, yol bağlı idi.” Burada “görünür” ara cümlədir və həm əvvəldə, həm də sonda vergül işlədilir. Əgər belə ara cümlə və ya izahlı fraza yoxdursa, “çünki”dən sonra vergül qətiyyən qoyulmur. Bu, yazının qrammatik və üslubi səlisliyini təmin edir.
Mürəkkəb cümlələrdə “çünki”nin işlədilməsi və istisna hallar
Mürəkkəb cümlələrdə “çünki”nin işlədilməsi zamanı istisna hallar da mövcuddur. Xüsusilə, bədii üslubda və ya emosional məqalələrdə “çünki”dən sonra əlavə izah və ya fikir yer alırsa, həmin ara fikir vergüllə ayrılır. Lakin əsas qayda dəyişmir: “çünki”dən dərhal sonra vergül yalnız əlavə ara cümlə varsa qoyula bilər. Sintaktik baxımdan “çünki” əsas cümlə ilə izah hissəsini birləşdirən vasitədir və qrammatik cəhətdən ardıcıllıq əsas götürülür. Ara cümlələr çıxmaq şərtilə, hər zaman “çünki”dən sonra vergül yazılmır. Məsələn: “Mən gəlmədim, çünki, düzünü desəm, vaxtım yox idi.” Burada “düzünü desəm” ara fikridir və qrammatik cəhətdən ayrıca vergüllə ayrılır.
Müasir ədəbiyyat və rəsmi sənədlərdə “çünki”nin istifadəsi
Son illər çap olunan kitab, qəzet və jurnal nümunələrində, eləcə də rəsmi sənədlərdə “çünki”dən sonra vergül qoyulması ciddi şəkildə qadağandır. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin və Dilçilik İnstitutunun hazırladığı normativ sənədlərdə bu qayda açıq şəkildə qeyd olunmuşdur. Məktəblərdə keçirilən ana dili dərslərində və ali məktəb filologiya fakültələrində bu qayda xüsusi vurğulanır. Əgər yazıçı və ya müəllif bu normaya əməl etməzsə, mətnin oxunuşunda və anlaşıqlığında problemlər yaranır. Yazılı ünsiyyətdə, xüsusilə də elmi, hüquqi və rəsmi sənədlərdə cümlə strukturlarının aydınlığı üçün “çünki”dən sonra vergül qoymaq düzgün deyil. Eyni qayda publisistik və bədii üslubda da saxlanılır.
Dilimizin gələcək inkişafında durğu işarələrinin rolu
Dil daima inkişaf edən canlı sistemdir. Yazılı və şifahi ünsiyyətdə sintaktik və qrammatik qaydaların qorunması, dilin saflığını və səlisliyini təmin edir. Durğu işarələrinin, xüsusilə vergülün düzgün işlədilməsi təkcə qrammatik qaydalara riayət etmək deyil, həm də fikrin dəqiq və anlaşıqlı şəkildə ötürülməsi baxımından vacibdir. “Çünki” sözündən sonra vergül qoyulması kimi incə qrammatik nüansların öyrənilməsi, həm məktəb yaşlı uşaqlar, həm də peşəkar yazıçı və alimlər üçün dil bacarıqlarının formalaşmasına ciddi təsir edir. Gələcəkdə Azərbaycan dilinin qrammatik qaydalarının daha da dəqiqləşdirilməsi və tədris prosesində geniş tətbiqi, yazılı ünsiyyətin keyfiyyətini artıracaqdır.
Çünki ilə bağlı qısa sintaktik analiz
Sintaktik analiz zamanı cümlə iki əsas hissəyə bölünür:
- Əsas cümlə (nəticə bildirən hissə)
- Səbəb bildirən cümlə (“çünki”dən sonra gələn izahat)
Burada əsas cümlədən sonra vergül qoyulur və “çünki” vasitəsilə səbəb bildirən hissə əlavə olunur. Məsələn: “Sənə etibar edirəm, çünki səni çoxdan tanıyıram.” Əgər cümlədə “çünki” ilə başlayan hissə öndə verilibsə, əlavə vergül işlədilmir.
Azərbaycan dilində paralel nümunələr və müqayisə
Digər səbəb bildirən bağlayıcılarla (“ona görə ki”, “deyəsən”, “halbuki”, “lakin”) müqayisədə, “çünki”nin durğu işarəsi ilə bağlı daha sərt norması mövcuddur. “Halbuki” bağlayıcısı ilə işlədilən cümlələrdə də eyni qayda tətbiq olunur: əsas cümlə, vergül, sonra bağlayıcı və izah. “Çünki” ilə olan cümlələr isə həm sintaktik, həm də məntiqi ardıcıllığa əsaslanır və oxucuya düşüncənin səbəbini dəqiq çatdırmaq məqsədi daşıyır. Bu, Azərbaycan dilinin səlisliyi və normativliyi üçün vacib amildir.
Azərbaycan dilində “çünki” bağlayıcısının işlədilməsi və ondan sonra vergülün qoyulması məsələsi həm qrammatik, həm də üslubi baxımdan çox incə və dəqiq tənzimlənir. Qaydalara görə, “çünki”dən əvvəl, əsas cümlə bitdikdən sonra vergül qoyulur, lakin “çünki”dən dərhal sonra vergül qətiyyən işlədilmir. İstisna hallarda, yalnız əlavə ara cümlə və ya izahat daxil olduqda həmin hissələrdən sonra vergül qoyula bilər. Dilimizin təmizliyi, yazılı ünsiyyətin aydınlığı və fikrin düzgün ötürülməsi üçün bu qaydalara əməl etmək vacibdir. Yazılı nitqdə bu normaların qorunması, həm də dil mədəniyyətinin yüksək səviyyədə olmasına səbəb olur. Sintaktik strukturları düzgün tətbiq edən hər bir şəxs, qarşı tərəfə dəqiq və təsirli informasiya ötürür. Bu isə Azərbaycan dilinin zənginliyi və funksional imkanlarının bir göstəricisidir. Müasir cəmiyyətin dil normalarına riayət etməsi, ümumi mədəniyyət səviyyəsinin yüksəlməsinə xidmət edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Çünki sözündən dərhal sonra vergül qoyulmur. Standart qrammatik qaydalara əsasən, çünki bağlayıcısından əvvəl (əsas cümlənin sonunda) vergül yazılır, lakin çünki sözünün özündən sonra vergül işlədilməsi düzgün deyil.
Əgər cümlə çünki ilə başlayırsa, vergül qoyulmur. Məsələn: “Çünki yağış yağırdı məktəbə getmədim.” Yalnız əlavə ara cümlə və ya izah varsa, ara ifadə vergüllə ayrılır.
Çünki bağlayıcısı əsas və səbəb hissələri birləşdirərkən, əsas cümlənin sonunda vergül qoyulur. Çünki sözündən sonra yalnız əlavə ara izahat daxil edildikdə vergül yazılır.
Bəli, Azərbaycan dilinin rəsmi qrammatik qaydalarına görə, çünki sözündən dərhal sonra vergül qoymaq səhv sayılır. Bu, yazılı nitqdə sintaktik düzgünlüyü pozur.
Mürəkkəb cümlələrdə çünki bağlayıcısı əsas və izah hissələrini ayırır. Əsas cümlədən sonra vergül qoyulur, çünki sözünün ardından isə heç bir durğu işarəsi gəlmir.
Yalnız ara cümlə və ya əlavə izah varsa, həmin izahdan sonra vergül qoyula bilər. Məsələn: “O, gəlmədi, çünki, görünür, işi çox idi.” Ara ifadədən əvvəl və sonra vergül işlədilir.
Azərbaycan dili qrammatikasında açıq şəkildə göstərilir ki, çünki bağlayıcısından sonra vergül istifadə olunmur. Bu, bütün rəsmi dərsliklərdə qeyd olunub.
Digər səbəb bildirən bağlayıcılarla (“ona görə ki”, “halbuki” və s.) da oxşar qayda tətbiq edilir: əsas cümlədən sonra vergül qoyulur, lakin bağlayıcıdan sonra əlavə vergül qoyulmur.
Ən çox edilən səhvlərdən biri çünki sözündən sonra vərdiş üzrə vergül qoymaqdır. Bu, Azərbaycan dilinin normativ qaydalarına uyğun deyil və mətnin səlisliyini pozur.
Çünki sözünün və ona uyğun durğu işarələrinin düzgün tətbiqi yazılı nitqin aydın və anlaşıqlı olması üçün vacibdir. Rəsmi və elmi mətnlərdə bu qaydanın pozulması ciddi üslub və qrammatika səhvi hesab olunur.
