Diş sağlamlığı insanın ümumi sağlamlıq vəziyyəti və həyat keyfiyyəti üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Gözəl və sağlam dişlər insanın həm estetik görünüşünə, həm də özünə inamına təsir edir. Bununla yanaşı, diş problemləri arasında ən geniş yayılmış və ciddi nəticələrə səbəb olanlardan biri diş çürüməsidir. Çürük diş nəinki ağızda xoşagəlməz qoxu, estetik narahatlıq və diş ağrısı yaradır, eyni zamanda orqanizmdə infeksiyaların yayılmasına, hətta digər orqanların funksiyasına da təsir edə bilər. Azərbaycanda diş çürüməsi, xüsusilə uşaq və yeniyetmələrdə, həmçinin orta yaşlı əhali arasında geniş yayılmışdır. Çürük diş problemi səhiyyə sistemində və gündəlik həyatımızda daim aktual olaraq qalır. Bu mövzunun aktuallığı yalnız fərdi sağlamlıq baxımından deyil, ümumi ictimai sağlamlıq və preventiv stomatologiya üçün də böyük əhəmiyyət daşıyır. Diş çürüməsinin yaranma səbəbləri, inkişaf mərhələləri, qarşısının alınması, müalicəsi və fəsadları barədə düzgün, təsdiqli və praktik məlumatlar hər bir şəxs üçün vacibdir. Dişlərin qorunması, gigiyenası və düzgün qidalanma mədəniyyəti bu problemin aradan qaldırılmasında əsas faktorlardandır.
Çürük diş nədir?
Çürük diş, dişin sərt toxumalarında (diş minasında və dentində) mikroorqanizmlərin – əsasən kariogen bakteriyaların – təsiri nəticəsində yaranan patoloji destruksiya prosesidir. Diş səthindəki bakteriyalar şəkər və karbohidratlardan istifadə edərək turşular ifraz edir, bu turşular dişin minasını demineralizasiya edir və zaman keçdikcə mina qatını, sonra isə dentini dağıdır. Nəticədə dişdə əvvəlcə səthi ləkələr, sonra isə dərin boşluqlar – kariyes ocaqları – əmələ gəlir. Diş çürüyü insan orqanizminin ən yayılmış xroniki infeksion xəstəliklərindən hesab olunur. Əgər çürük vaxtında müalicə olunmazsa, bu, dişin pulpasına, kök və ətraf toxumalara yayılır, ağır fəsadlar törədir.
Diş çürüməsinin yaranma səbəbləri
Diş çürüməsi çoxfaktorlu bir prosesdir və əsas səbəbləri bunlardır:
- Bakterial flora: Ağız boşluğunda yaşayan Streptococcus mutans, Lactobacillus və digər kariogen bakteriyalar şəkərli qidalarla qidalandıqda turşu ifraz edir və bu turşu diş səthini demineralizasiya edir.
- Zəif ağız gigiyenası: Dişlərin müntəzəm təmizlənməməsi, diş fırçası və diş ipindən istifadə edilməməsi nəticəsində diş səthində bakterial lövhə və zərərli maddələr yığılır.
- Qidalanma: Şəkərli, karbohidratlı və asanlıqla yapışan qidaların çox qəbul edilməsi çürümənin inkişafına şərait yaradır.
- Genetik faktorlar: Dişlərin anatomik quruluşu, tərkibi və tüpürcək ifrazı kimi irsi xüsusiyyətlər çürümə riskini artırır.
- Tüpürcəyin miqdarı və tərkibi: Tüpürcək dişin təmizlənməsində və remineralizasiyada mühüm rol oynayır. Tüpürcək ifrazının azalması və ya keyfiyyətinin pozulması çürüməyə səbəb olur.
- Ətraf mühit və su tərkibi: Fluor çatışmazlığı, içməli suyun tərkibində mineralların azlığı dişlərin müdafiə qabiliyyətini zəiflədir.
Diş çürüməsinin inkişaf mərhələləri
Diş çürüməsi mərhələlərlə inkişaf edir və hər mərhələ müəyyən klinik əlamətlərlə xarakterizə olunur:
- Ləkə mərhələsi: Diş səthində ağ və ya qəhvəyi ləkələr əmələ gəlir. Bu mərhələdə mina səthində demineralizasiya başlayır, lakin struktur dəyişiklikləri hələ dərinləşməyib.
- Səthi çürük: Ləkə dərinləşərək mina qatında boşluq əmələ gəlir. Dişin səthində çökəklik hiss edilir, bəzən dişdə soyuğa və şirniyyata qarşı həssaslıq yaranır.
- Orta dərəcəli çürük: Çürük dentin qatına qədər yayılır, boşluq daha dərinə gedir, diş ağrısı daha tez-tez hiss olunur.
- Dərin çürük: Çürük dentin və pulpa (sinir və damarların toplandığı toxuma) qatına çatır. Kəskin ağrı, soyuğa və istiyə reaksiya, bəzən diş ətrafında şişkinlik və həssaslıq meydana çıxır.
- Komplikasiyalı çürük: Pulpa və diş kökü iltihabı (pulpit, periodontit), abses, fistul və hətta dişin tamamilə itirilməsi mümkündür.
Diş çürüyünün əlamətləri
Çürük dişin əsas əlamətləri aşağıdakı kimi təsnif edilə bilər:
- Diş səthində ağ, sarı və ya qəhvəyi rəngli ləkələr və ya çökəkliklər
- Soyuğa, istiyə, şirniyyata və turşuya qarşı həssaslıq
- Ağızda xoşagəlməz qoxu və ya pis dad
- Diş ətrafında diskomfort və periodik ağrılar
- İrəliləmiş mərhələdə dişin üstündə və ya kök ətrafında şişkinlik, qızartı və hətta irinli axıntı
Aşağıdakı cədvəldə diş çürüməsinin əsas mərhələləri və onların simptomları göstərilib:
| Mərhələ | Əlamət və simptomlar |
|---|---|
| Ləkə mərhələsi | Ağ, sarı və ya qəhvəyi ləkə, hissiyat yox |
| Səthi çürük | Səthdə çökəklik, həssaslıq, zəif ağrı |
| Orta çürük | Dərin boşluq, güclü ağrı, reaksiya |
| Dərin çürük | Kəskin ağrı, şişkinlik, iltihab |
| Komplikasiyalı çürük | İrin, fistul, ümumi halsızlıq |
Diş çürüməsinin nəticələri və fəsadları
Çürük dişin müalicəsiz qalması ağız və ümumi orqanizmdə ciddi fəsadlar yarada bilər:
- Diş pulpasının iltihabı (pulpit) və diş kökünün iltihabı (periodontit)
- Dişin ətraf toxumalarında abses, fistul və sümüklərin əriməsi
- Dişin tam itirilməsi, çənə sümüyünün zədələnməsi
- Xroniki infeksiyanın qan vasitəsilə orqanizmə yayılması, revmatizm, endokardit, böyrək, oynaq və ürək xəstəlikləri riski
- Qastrit və mədə-bağırsaq problemləri
- Ağızda pis qoxu və estetik problemlər, sosial narahatlıq
Çürük dişin profilaktikası
Diş çürüməsinin qarşısını almaq üçün bir sıra tədbirlər vacibdir:
- Daimi ağız gigiyenası: Gündə ən azı iki dəfə dişləri düzgün texnika ilə fırçalamaq, diş ipindən və antibakterial qarqaralardan istifadə etmək.
- Qidalanmanın düzgün təşkili: Şəkərli, karbohidratlı və yapışqan qidalardan uzaq durmaq, tərkibində mineral və vitaminlər zəngin olan qidalara üstünlük vermək.
- Daimi stomatoloq müayinəsi: Hər altı aydan bir profilaktik müayinə və peşəkar təmizləmə prosedurları.
- Fluorlu diş pastalarından istifadə: Fluor diş minasının bərpasına və mikroorqanizmlərə qarşı müdafiəsinə kömək edir.
- Məişət və içməli suda kifayət qədər mineral tərkibinin təmin edilməsi.
Müalicə üsulları
Çürük dişin müalicəsi mərhələdən asılı olaraq fərqlənir:
- Ləkə və erkən mərhələdə remineralizasiya: Fluor tərkibli məhlullar və xüsusi remineralizasiya vasitələri tətbiq olunur.
- Səthi və orta çürükdə plomb qoyulması: Zədələnmiş toxumalar təmizlənir və xüsusi materiallarla doldurulur.
- Dərin və ağır hallarda kanal müalicəsi (endodontik müalicə): Pulpit və periodontit zamanı dişin siniri çıxarılır, kanal təmizlənir və xüsusi materiallarla doldurulur.
- Qeyri-mümkün hallarda dişin çəkilməsi: Əgər diş tamamilə məhv olubsa və bərpa oluna bilmirsə, o zaman çıxarılır və yerinə protez qoyula bilər.
Çürük dişin qarşısını almaq üçün gigiyenik vərdişlər
Düzgün fırçalama texnikası:
Diş fırçası 45 dərəcə bucaq altında diş səthinə qoyulmalı, dairəvi və yuxarı-aşağı hərəkətlərlə, ən azı 2 dəqiqə ərzində dişlərin bütün səthləri təmizlənməlidir. Fırça 3 ayda bir dəyişdirilməlidir.
Diş ipindən istifadə:
Diş aralarını gündə bir dəfə ip və ya xüsusi aralıq təmizləyiciləri ilə təmizləmək, bakterial lövhənin toplanmasının və çürük riskinin qarşısını alır.
Qarqara və antibakterial vasitələr:
Ağız qarqaraları ağız boşluğunda bakteriya miqdarını azaldır, nəfəsin təravətini artırır və diş səthini qoruyur.
Stomatoloqa mütəmadi müraciət:
Mütəmadi müayinə və peşəkar təmizləmə dişlərdə gizli çürük ocaqlarını vaxtında aşkarlamağa imkan verir.
Çürük dişin səbəbləri və fəsadlarının müqayisəsi
| Səbəb | Fəsadlar |
|---|---|
| Şəkərli və karbohidratlı qidalar | Diş minasının zəifləməsi, çürük və diş itkisi |
| Zəif ağız gigiyenası | Diş əti xəstəlikləri, ağızda pis qoxu |
| Genetik faktorlar | Diş quruluşunun zəifliyi, tez çürümə |
| Su və mineral çatışmazlığı | Diş minasında demineralizasiya, həssaslıq |
| Müalicəsiz çürük | Pulpa və periodontit, abses, sistemik infeksiya |
Çürük dişin psixoloji və sosial təsiri
Çürük dişlər insanlarda özünə inamın azalmasına, ictimai münasibətlərdə çətinliklərə və gülüşdən çəkinməyə səbəb olur. Uşaqlarda və yeniyetmələrdə komplekslərə, məktəb və sosial adaptasiya problemlərinə yol aça bilər. Valideynlərin, müəllimlərin və tibb işçilərinin rolu burada böyükdür. Sağlam dişlər isə həm estetik, həm də psixoloji rifahı təmin edir.
Çürük diş probleminin qarşısını almaq hər bir insanın öz əlindədir. Müntəzəm gigiyena, düzgün qidalanma, profilaktik tədbirlər və vaxtında stomatoloqa müraciət dişlərin uzun illər sağlam qalmasına zəmin yaradır. Çürük dişin fəsadları yalnız ağız boşluğu ilə məhdudlaşmır, orqanizmin bütün sistemlərinə təsir edir. Ona görə də hər kəs diş sağlamlığına məsuliyyətlə yanaşmalıdır. Sağlam dişlər sağlam həyatın və xoşbəxt gülüşün əsas şərtidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Çürük diş – dişin mina və dentin qatlarında bakteriyaların yaratdığı demineralizasiya və destruksiya nəticəsində yaranan patoloji vəziyyətdir. Bu proses nəticəsində dişdə boşluq, çökəklik, rəng dəyişiklikləri və ağrı əmələ gəlir.
Əsas səbəblərə zəif ağız gigiyenası, şəkərli və karbohidratlı qidaların çox qəbulu, ağızda kariogen bakteriyaların artması, genetik meyllilik, tüpürcəyin keyfiyyət və miqdarının azalması və suyun tərkibində mineral çatışmazlığı daxildir.
İlkin əlamətlərə diş səthində ağ, sarı və ya qəhvəyi ləkələr, çökəklik, soyuq və şirniyyata qarşı həssaslıq, bəzən zəif ağrı və ağızda xoşagəlməz qoxu daxildir.
Müalicəsiz çürük diş pulpa və kök iltihabı, abses, dişin itirilməsi, çənə sümüyündə zədələnmə, infeksiyanın bədənə yayılması və müxtəlif orqan xəstəlikləri riskini artırır.
Daimi və düzgün diş gigiyenası, şəkərli qidalardan uzaq durmaq, fluor tərkibli diş pastasından istifadə, profilaktik stomatoloq müayinəsi və ağızda bakteriya yığılmasının qarşısının alınması vacibdir.
Çürüyün mərhələsindən asılı olaraq remineralizasiya, plomb qoyulması, kanal müalicəsi və ağır hallarda dişin çəkilməsi tətbiq olunur. Erkən mərhələdə müalicə daha effektiv və sadədir.
Çürük diş ağızda xoşagəlməz qoxu, pis dad, diş əti xəstəlikləri, estetik narahatlıq, sosial problemlər və özünə inamın azalmasına səbəb olur.
Bəli, uşaqlarda və yeniyetmələrdə diş çürüməsi çox yayılmışdır. Bu, əsasən gigiyenaya riayət edilməməsi, şəkərli qidaların çoxluğu və süd dişlərinin zəifliyindən irəli gəlir.
Çürük diş insanlarda gülüşdən çəkinmə, özünə inamın azalması, sosial münasibətlərdə çətinlik və hətta uşaqlarda komplekslərin yaranmasına səbəb ola bilər.
Dişləri gündə ən azı iki dəfə düzgün fırçalamaq, diş ipindən istifadə etmək, şəkərli və yapışqan qidalardan çəkinmək, ağız qarqarası işlətmək və mütəmadi stomatoloqa müraciət etmək lazımdır.
