Hərbi Həkim Ekspertizası Azərbaycanda çağırışçıların, müddətdən artıq xidmət edənlərin, hərbi qulluqçuların və ehtiyatda olan şəxslərin sağlamlıq vəziyyətini qiymətləndirən çoxpilləli sistemdir. Onun əsas missiyası ordu sıralarına yalnız fiziki və psixi cəhətdən döyüş qabiliyyəti yüksək kadrların qəbulunu təmin etmək, eyni zamanda xidmətdə yaralanan və ya xəstələnən şəxslərin hüquqlarını qorumaqdır. Bu mexanizm generalların masa arxasında qəbul etdiyi qərarlar səviyyəsində deyil, birbaşa xəstəxana koridorlarında, rentgen otaqlarında, oftalmoloji kabinetlərdə formalaşır. Ekspertiza prosesi yüksək ixtisaslı həkim briqadasının kollektiv məsuliyyəti üzərində qurulur: terapevt, cərrah, nevroloq, psixiatr, oftalmoloq, otorinolarinqoloq, stomatoloq və laboratoriya mütəxəssisləri birgə konsilium aparır. Hərbi tibbi komissiyanın rəyi yalnız klinik tapıntılarla deyil, “Hərbi xidmətə yararlılığın təyin edilmə Qaydaları”na uyğun kateqoriya cədvəlinə əsaslanır. Bu qaydalar Nazirlər Kabinetinin qərarları, Səhiyyə Nazirliyi və Müdafiə Nazirliyinin birgə əmrləri ilə dövr-dövr yenilənir ki, tibb elminin son nəticələri ordu normativlərinə inteqrə edilsin. Proses nəinki sağlamlıq pasportu çıxarmağa bənzəyir, həm də məhkəmə-tibb elementləri daşıyır: hər rəy hüquqi sənəd qüvvəsindədir, ona əsasən çağırışçı ya xidmətə götürülür, ya ehtiyatda saxlanılır, ya da müalicəyə yönləndirilir. Ekspertizanın nəticələri təkcə einstitutlaşmış qaydalara deyil, sosial ədalət prinsipinə də xidmət edir; çünki icazəsiz istifadəyə verilən yanlış arayış ordu effektivliyini azaldır, düzgün təyinat isə hərbi texnika qədər strateji resurs sayılır. Bu institutun iş mexanizmini və hüquqi-tibbi çərçivəsini dərindən anlamaq üçün əvvəlcə struktur piramidasına, hüquqi bazaya, həkim komissiyasının səlahiyyətlərinə və xidmət kateqoriyalarına nəzər salmaq lazımdır.
Hüquqi baza və normativ aktlar
Hərbi Həkim Ekspertizasının fəaliyyətini tənzimləyən əsas sənəd “Azərbaycan Respublikasında hərbi xidmətə yararlılığın təyin edilməsi Qaydaları”dır. Qaydaların son versiyası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə imzalanmış, Müdafiə, Daxili İşlər, Səhiyyə nazirlikləri tərəfindən birgə təsdiqlənmişdir. Burada xəstəliklər cədvəli, funksional pozğunluqların dərəcələnməsi və tibbi müayinənin mərhələləri dəqiq təsvir olunur.
Hüquqi bazaya Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri haqqında qanun, “Vətəndaşların hərbi vəzifəsi və hərbi xidməti” haqqında qanun, həmçinin hərbi həkim komissiyalarının statusunu müəyyən edən şəxsi heyət nizamnaməsi daxildir. Hər hansı tibbi rəy məhkəməyə təqdim edilə bilən sübut sayılır, buna görə komissiya protokolları arxivdə azı on il saxlanılır.
Ekspertizanın təşkilati strukturu
Ekspertiza sistemi üç əsas səviyyədən ibarətdir: ilkin müayinə (rayon-şəhər çağırış məntəqəsi), ixtisaslaşdırılmış hərbi-həkim komissiyası (HHK) və yüksək ixtisaslı mərkəzi HHK. İlkin mərhələdə terapevt, cərrah və oftalmoloq ümumi baxış keçirir, laborator analizlər götürülür.
Uyğunsuzluq riski aşkar edilən şəxslər ixtisaslaşdırılmış HHK-ya göndərilir; burada rentgen, EKQ, MRT, endoskopiya və psixometrik testlər aparılır. Qarışıq klinik hallar və ya şikayət müraciətləri mərkəzi HHK-ya çıxarılır, burada professor səviyyəsində konsilium yaradılır və yekun rəy verilərək Müdafiə Nazirliyinə raport göndərilir.
Xəstəliklər cədvəli və yararlılıq kateqoriyaları
Xəstəliklər cədvəli anatomo-funksional sistem üzrə bölünür: sinir, ürək-damar, tənəffüs, həzm, dayaq-hərəkət, uro-genital, dermatoloji, endokrin və psixi bölmələr. Hər xəstəlik beşyararlılıq kateqoriyasından biri ilə uyğunlaşır: “A” (tam yararlı), “B” (məhdud yararlı), “C” (müharibə dövründə yararlı), “D” (müddətli müalicə tələb edir) və “E” (yararsız).
Məsələn, yüngül miopiya 2-3 dioptriya arası “B-3” qrupu ilə qeyd olunur və arxa xidmətə icazə verir; ancaq 6-dan artıq dioptriya “E” kateqoriyasına düşür. Yüngül bronxial astma “C” kateqoriyası ilə xidmətə gecikmə yaradır, amma ağır obstruktiv dəyişiklik dispanser müşahidəsi tələb edərək tam yararsızlığa səbəb olur.
| Sistem | Xəstəlik nümunəsi | Kateqoriya | Qısa izah |
|---|---|---|---|
| Kardioloji | Yüngül aritmiyalar | B-2 | Məhdud ixtisas |
| Oftalmoloji | Miopiya 2-3 D | B-3 | Arxa xidmət |
| Ortopedik | Skolioz 1-2 dərəcə | C-1 | Müharibə dövrü |
| Psixiatrik | Yüngül depressiya remissiyada | D | 6 ay müalicə |
| Pulmonoloji | Aşkar astma | E | Tam yararsız |
Psixoloji testlər və intellektual dəyərləndirmə
Müdafiə Nazirliyi MMPI-2, Raven matrisləri və Veksler şkalası kimi beynəlxalq testləri lokal kriteriyalarla uyğunlaşdırıb. Psixoloq əvvəlcə söhbət aparır, daha sonra test nəticələrini praktik müşahidələrlə uzlaşdırır.
Agresiya, impulsivlik və kompulsiv pozğunluq meyli yüksək olan namizədlər risk qrupu sayılır. Bu zaman HHK “D” qərarı verərək müayinənin altı ay sonra təkrarlanmasını məsləhət görür. Psixoloji stabliliyi təsdiq olunanlara “A” və ya “B” kateqoriyası verilir.
Əlillik, təzminat və reabilitasiya məsələləri
Xidmətdə yaralanan və ya peşə xəstəliyi alan hərbi qulluqçu üçün HHK ayrıca akt tərtib edir. Aktda travmanın döyüş-döyüş olmayan şəraitdə baş verməsi, tibbi yardıma çəkilən xərclər və reabilitasiya planı qeyd edilir.
Rəsmi rəyə əsasən Müdafiə Nazirliyi sosial müavinət, xidmət illərinə əlavə və sanatoriya putyovkası təyin edir. Əlillik dərəcəsi illik yenidən baxılır, tibbi göstəricilər normaya yaxınlaşdıqda kompensasiyanın həcmi azaldıla bilər, lakin hüquqi təminat tam olaraq saxlanır.
Tibbi sənədləşmə və elektron arxiv
2019-cu ildən bütün HHK protokolları “SiperMed” elektron səhiyyə platformasına inteqrə olunub. Hərbi poliklinikalar, hospitallar və çağırış məntəqələri vahid verilənlər bazasına qoşulub, bu da “iki dəfə müayinə” hallarını minimuma endirir.
E-arxivdə rəylər, analiz nəticələri, rentgen şəkilləri DICOM formatında saxlanılır və sürətli axtarış mümkündür. Şəxsi kabinet sistemi çağırışçıya öz tibbi tarixçəsini görməyə və əlavə rəy üçün müstəqil həkimə müraciət etməyə şərait yaradır.
Beynəlxalq standartlara inteqrasiya
Azərbaycan HHK prosedurları NATO STANAG 2560 (Medical Evaluation of Military Personnel) tövsiyələri ilə kalibr edilir. 2022-ci ildən etibarən travmatik beyin zədələrinin erkən skrininqi üçün Kanada Silahlı Qüvvələrinin Nöropsixoloji Protokolu qəbul olunub.
Hərbi tibb konfranslarında mütəmadi təcrübə mübadiləsi aparılır, xüsusən də post-travmatik stress pozğunluğu (PTSP) və yüksək irtifadakı hipoksi müayinəsi sahəsində. Bu inteqrasiya milli qaydaların elmi bazasını gücləndirərək HHK-nın qərarlarının beynəlxalq miqyasda tanınmasını təmin edir.
Şikayət mexanizmi və hüquqi müdafiə
Çağırışçı və ya hərbi qulluqçu HHK qərarı ilə razılaşmırsa, üç təbəqəli şikayət yolu mövcuddur: birinci instansiya – mərkəzi HHK, ikinci instansiya – Müdafiə Nazirliyi yanında Apellyasiya Tibbi Komissiyası, son instansiya – inzibati məhkəmə.
Şikayət ərizəsi 10 iş günü ərzində, əlavə tibbi arayışlar isə 30 gün içində təqdim edilməlidir. Məhkəmə HHK protokollarını və müstəqil ekspertiza rəyini müqayisə edir; prosesdə ziddiyyət aşkar edilərsə, təkrar tibbi baxış keçirilir.
Hərbi Həkim Ekspertizası ordunun döyüş hazırlığını təmin edən səssiz təməl daşıdır; çünki sağlamlıq göstəriciləri müharibə taktikasından az əhəmiyyətli deyil. Bu sistemdə hüquqi norma, klinik təlimat və texnoloji infrastruktur birləşərək çağırışçını potensial döyüşçüyə, xidmətçini isə məsuliyyətli vətəndaşa çevirir. Xəstəliklər cədvəli çək-çəki prinsipi ilə düzülüb: tibbi göstərici nə qədər risklidirsə, katagoriyanın sərtliyi bir o qədər artır. Psixoloji testlər yalnız diaqnostika deyil, eyni zamanda gələcək stress idarəetməsinin proqnozudur. Əlillik və təzminat modulu hüquqi ədalət mexanizmi kimi çıxış edir; yaralanan hərbçi həm reabilitasiya, həm də sosial təminat baxımından tək buraxılmır. Elektron arxivləşmə və NATO standartlarına integrasiya sistemin şəffaflığını, operativliyini yüksəldir, insan faktoru ilə bağlı riskləri azaldır. Şikayət proseduru isə mübahisəli hallarda balans rolunu oynayır, çünki istənilən qərarın vicdani tərəziyə çəkilməsi dövlətin borcudur. Yaxın gələcəkdə telemedicina imkanlarının HHK-ya tətbiqi, genetik biomarker skrininqlərinin xəstəliklər cədvəlinə əlavə edilməsi və süni intellektlə işləyən diaqnostik köməkçi modulun tətbiqi planlaşdırılır. Bütün bunlar göstərir ki, Hərbi Həkim Ekspertizası statik komissiya deyil, dinamik, elmi əsaslı təhlükəsizlik qalxanıdır; bu qalxanın möhkəmliyi və şəffaflığı ordunun gücünü, ailələrin inamını və dövlətin müdafiə qabiliyyətini birbaşa formalaşdırır.
Ən Çox Verilən Suallar
Bu, çağırışçıların, hərbi qulluqçuların, müddətdən artıq xidmət edənlərin və ehtiyatda olan şəxslərin sağlamlıq vəziyyətini müəyyənləşdirən tibbi hüquqi mexanizmdir. Əsas məqsəd ordu sıralarına fiziki və psixi cəhətdən yararlı kadrların qəbulunu təmin etmək, xidmətdə zədə alanların hüquqlarını qorumaqdır. Sistem üç səviyyəli komissiyalardan ibarətdir və rəsmi rəyləri hüquqi sənəd sayılır.
Əvvəlcə rayon və ya şəhər çağırış məntəqəsində ilkin baxış keçirilir. Uyğunsuzluq şübhəsi varsa, ixtisaslaşdırılmış HHK-da rentgen, MRT, laborator analiz və psixoloji testlər aparılır. Qarışıq hallar və ya şikayətlər mərkəzi HHK-ya yönləndirilir, burada professor səviyyəsində konsilium yekun qərar verir.
Beş əsas kateqoriya var: A (tam yararlı), B (məhdud yararlı), C (müharibə dövründə yararlı), D (müddətli müalicə tələb edir), E (tam yararsız). Hər xəstəlik və funksional pozğunluq bu kateqoriyalara uyğun şəkildə xəstəliklər cədvəlində təsnifləşdirilir.
Psixoloji testlər şəxsin stressə davamlılığını, qərarvermə refleksini, impulsivlik səviyyəsini ölçür. MMPI-2, Raven, Veksler kimi metodikalar lokal standartlara uyğunlaşdırılaraq tətbiq olunur. Yüksək risk aşkarlansa, müalicə və yenidən baxış üçün D kateqoriyası verilir.
Xidmətdə yaralanan şəxsin tibbi sənədləri HHK-da konsiliumla araşdırılır, klinik və instrumental dəlillər əsasında əlillik faizi müəyyən edilir. Rəsmi akt Müdafiə Nazirliyinə göndərilir və müavinət, müalicə, reabilitasiya tədbirləri həmin rəyə uyğun təyin olunur.
HHK qərarı ilə razılaşmayan şəxs əvvəlcə mərkəzi HHK-ya, sonra Müdafiə Nazirliyi yanında Apellyasiya Tibbi Komissiyasına müraciət edə bilər. Son mərhələ inzibati məhkəmədir. Ərizə 10 iş günü içində təqdim edilməlidir, müstəqil ekspertiza rəyinə icazə verilir.
Bütün rəylər və analizlər “SiperMed” platformasında DICOM formatında saxlanılır. Şəxsi kabinet sistemi parol və SMS təsdiqi ilə qorunur. E-arxiv sayəsində təkrar müayinə ehtiyacı azalır və saxtalaşdırma riski minimuma düşür.
HHK prosedurları STANAG 2560 tövsiyələrinə əsaslanır. Travmatik beyin zədələri və PTSP skrininqi üzrə Kanada və ABŞ protokolları qəbul edilib. Bu uyğunluq beynəlxalq sülhməramlı əməliyyatlarda Azərbaycan kontingentinin sertifikatlaşdırılmasına kömək edir.
Sənədləşdirilməmiş xəstəliyin aşkarlanması komissiyanın rəyi ilə nəticələnir və şəxs ən azı D kateqoriyasına keçirilir. Bilərəkdən yanlış məlumat təqdim etmək Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddəsinə əsasən məsuliyyət yaradır.
Telemedicina platformalarının inteqrasiyası, genetik biomarker skrininqləri və süni intellektlə işləyən diaqnostik modulun tətbiqi nəzərdə tutulur. Bu yeniliklər qərarların obyektivliyini artıracaq, HHK-nın operativliyini yüksəldəcək və şəffaflığı gücləndirəcək.
