Çərək nədir? Mənası, İstifadə sahələri

Azərbaycan xalqının gündəlik həyatı, təsərrüfat fəaliyyəti və məişət adətləri yüzilliklər boyu müxtəlif ölçü və çəki vahidlərinin tətbiqi ilə sıx bağlı olub. Milli ticarət, bazar münasibətləri və əkinçilik mədəniyyəti inkişaf etdikcə, xalq arasında özünəməxsus say, ölçü və çəkini ifadə edən terminlər də yaranıb. Bu terminlər arasında “çərək” xüsusi yer tutur. Çərək həm qədim, həm də orta əsr Azərbaycan məişətində, xüsusən də kənd təsərrüfatı və bazar ticarətində istifadə edilən ölçü və çəki vahidlərindən biri olub. “Çərək” sözü, bu gün də bəzən gündəlik nitqdə, folklorda və bəzi kənd təsərrüfatı bölgələrində işlədilir. Onun mənşəyi, konkret məzmunu, tarixi tətbiq sferaları və digər ölçü vahidləri ilə əlaqələri həmişə maraq doğurub. “Çərək” anlayışı həm sırf praktiki ölçü-vahid funksiyasına, həm də Azərbaycan xalqının məişət və dil mədəniyyətinə dair dərin tarixi və mədəni məna daşıyır.

Çərək sözünün mənası və etimologiyası

Çərək – Azərbaycan dilində “dörddə bir hissə”, “bir şeyin dörddə biri”, “təqribən 25 faizi” mənalarını verir. Sözün əsasında “çər” (dörd) və “ək” (hissə, parça) komponentləri dayanır. Qədim türk dillərində “çər” və “çor” sözləri “dörd” rəqəmini bildirir, “ək” isə parçalanma, bölmə ideyasını ifadə edir. Yəni “çərək” – bir bütövün, obyektin və ya ölçü vahidinin dörddə biri kimi başa düşülür. Bu termin orta əsrlərdə həm Şərq, həm də Qafqaz və Anadolu məkanında müxtəlif sferalarda işlədilib.

Çərək sözü Azərbaycan folklorunda, el deyimlərində, hətta qədim sənədli mənbələrdə təsadüf edilir. Məsələn, “çərək vaxt”, “çərək çörək”, “çərək sahə”, “çərək buğda”, “çərək pul” kimi ifadələr vasitəsilə həm zaman, həm də maddi və qeyri-maddi obyektlərin bölünməsi nəzərdə tutulur.

Çərək ölçü və çəki vahidi kimi

Çərək əsasən ənənəvi çəki və həcm ölçü vahidi kimi istifadə olunub. Ən çox rast gəlinən sahələr:

• Taxıl, un, dənli və paxlalı bitkilərin, həmçinin neft və yağ kimi maye məhsulların ölçülməsi
• Quru ərzaq məhsulları (duz, şəkər, düyü, mərci və s.)
• Bəzən pul və digər əşyaların hesablanması

Çərək vahidinin konkret kəmiyyət ifadəsi dövrdən-dövrə və regiondan-regiona fərqlənib. Məsələn, XIX əsrdə Azərbaycanda 1 pud (təxminən 16,38 kq) – əsas çəki vahidi sayılırdı və çərək isə onun dörddə biri, yəni 4,095 kq təşkil edirdi. Un, taxıl və yağ ticarətində, bazar və kənd təsərrüfatı münasibətlərində məhz bu tipli fraksiyalara tez-tez ehtiyac yaranırdı.

Tarixi və coğrafi yayılma arealı

Çərək ölçü vahidinin kökü yalnız Azərbaycanla məhdudlaşmır. Orta əsr türk dövlətlərində, Şərqi Anadolu, Cənubi Qafqaz və Orta Asiya xalqlarının bazar və təsərrüfat sistemində “çərək” və ona bənzər bölücü ölçü vahidləri geniş yayılmışdı. Bu termin ən çox ərzaq, taxıl, maya məhsulları və hətta sahə ölçülərində istifadə olunurdu. Rus və fars dillərində də “чверть”, “чарек”, “чаряк” kimi paralel terminlər rast gəlinir.

Bəzi tarixi mənbələrdə göstərilir ki, bazar ticarətində bəzən 1 batman (təxminən 7,5 kq) əsas vahid götürülürdü, çərək isə onun da dörddə biri, yəni təxminən 1,8–2 kq olurdu. Regiondan asılı olaraq çərək ölçüsünün dəqiqliyi dəyişirdi.

Çərək – pul vahidi və qiymət ifadəsi

Çərək yalnız çəki və həcm üçün yox, bəzən pul, qiymət və digər kəmiyyətlərə də tətbiq olunurdu. Xüsusilə, “çərək qızıl”, “çərək manat”, “çərək pul” ifadələri müəyyən dəyər və məbləğlərin dörddə bir hissəsini bildirirdi. Ticarət əməliyyatlarında, vergilərin hesablanmasında, torpaq icarəsində “çərək” kəmiyyət olaraq rəsmi və qeyri-rəsmi sənədlərdə yer alırdı.

Azərbaycan manatı dövründə və SSRİ zamanı “çərək manat” ifadəsi gündəlik məişətdə, xüsusilə yaşlı nəslin dilində indi də rast gəlinir və 25 qəpik (manatın dörddə biri) kimi başa düşülür.

Zaman və müddət anlamında çərək

Çərək anlayışı yalnız maddi kəmiyyətlərlə məhdudlaşmır. Zaman və müddət ölçüsü kimi də işlədilir. Məsələn, “çərək saat” – bir saatın dörddə biri, yəni 15 dəqiqə deməkdir. Ədəbiyyatda və gündəlik danışıqda “çərək yol”, “çərək gün”, “çərək il” kimi zaman ifadələri ilə bütöv müddətin müəyyən hissəsi nəzərdə tutulur.

Çərək ilə digər ölçü vahidlərinin müqayisəsi

Çərək əsasən dörddə bir fraksiyası kimi digər əsas ölçü vahidlərinə bağlı olur. Aşağıdakı cədvəldə ən çox istifadə edilən ənənəvi çəki və həcm vahidlərinin çərək kəmiyyətləri göstərilib:

Çərək hər zaman təməl vahidin dörddə bir hissəsinə bərabər olur. Buna görə, universal bölücü kimi xalq arasında işlədilib.

Çərək ölçüsünün rituallarda və folklorda yeri

Azərbaycan folklorunda və mərasimlərdə “çərək” həm ölçü, həm də bərəkət, paylaşma, birliyin simvoludur. Məsələn, Novruzda süfrəyə çərək çörək, çərək qoz-fındıq qoymaq ailə və icma arasında boluq, bərəkət və sülh arzusunu ifadə edir. Uşaq oyunlarında, kənd yarışlarında və xeyriyyə tədbirlərində hədiyyələr və paylar “çərək” kimi bölünür.

Çərək həmçinin ənənəvi şifahi xalq ədəbiyyatında “payın dörddə biri”, “aşağı ölçü, amma qiymətli hissə” kimi mənalar daşıyır.

Çərək anlayışının gündəlik nitqdə işlənməsi və dəyişməsi

Müasir Azərbaycan dilində “çərək” sözü əsasən iki formada işlənir: ya klassik ölçü vahidi kimi, ya da obrazlı ifadə və deyimlərdə. Hazırda rəsmi ölçü sistemində çərək istifadə olunmasa da, kənd yerlərində, bazar satıcıları arasında, yaşlı nəslin danışığında “çərək duz”, “çərək yağ”, “çərək çörək”, “çərək yol getmək” kimi ifadələr hələ də işləkdir.

Bu anlayış, gündəlik həyatın təfərrüatlarında, həmçinin nostalji, qədimlik və səmimilik simvolu kimi də dildə qalır.

Tətbiq sahələri və semantik nüanslar

Çərək bölməsi əsasən üç sahədə xüsusi yer tutur:

1. Ərzaq və kənd təsərrüfatı:
   Dən, taxıl, un, yağ, çay, şəkər, duz, pendir və digər məhsulların ölçülməsi, satışı, paylanması.
2. Zaman və vaxt:
   Saat, gün, il və digər zaman vahidlərinin bölünməsi – məsələn, “çərək saat dərs”, “çərək gün işləmək”.
3. Pul və qiymət:
   Maddi dəyərlərin hesablanması, alış-veriş, vergilər və maaşlarda “çərək” ifadəsi.

Hər üç istiqamətdə “çərək” həm real, həm də rəmzi funksiya daşıyır. Praktiki ölçü ilə yanaşı, xalq təfəkküründə “kiçik pay, amma vacib hissə”, “bütövün ayrılmaz parçası” kimi də təsvir edilir.

Çərək anlayışının ənənəvi və müasir istifadə nümunələri

Çərək Azərbaycan xalqının tarixində, məişətində və dilində özünəməxsus iz buraxan, bir çox sahədə tətbiq olunan qədim ölçü vahidlərindən biridir. O, təkcə praktiki çəki və həcm ölçüsü yox, həm də bölüşmək, paylaşmaq, bərəkət, icma və ailə birliyinin simvoludur. Çərək anlayışı, dəyişən zamanlarda da öz semantik və praktiki dəyərini itirmədən, yeni kontekstlərdə və ifadələrdə yaşayır. Ənənəvi ölçü və çəki sisteminin bir parçası kimi çərək Azərbaycan xalqının tarixinin, iqtisadiyyatının, dilinin və mədəniyyətinin ayrılmaz elementidir.

Ən Çox Verilən Suallar