Çərək Not : Musiqi Nəzəriyyəsində Yeri

Çərək not musiqi nəzəriyyəsində xüsusi əhəmiyyətə malik olan, həm klassik, həm də ənənəvi Azərbaycan musiqisində rast gəlinən terminlərdən biridir. Musiqi mədəniyyəti və nəzəriyyəsi inkişaf etdikcə müxtəlif ölkələrdə və fərqli musiqi sistemlərində notların fərqli formaları, xüsusiyyətləri və funksiyaları formalaşıb. Azərbaycan musiqisində isə çərək not anlayışı muğam, xalq musiqisi və professional bəstəkar yaradıcılığında bir çox məqamda diqqətəlayiq rol oynayır. Notların melodik və ritmik dəyərlərinin incəlikləri, musiqi dilinin qurulması və ifa tərzində çərək notların tətbiqi həm musiqiçilərin, həm də musiqişünasların tədqiqat mövzusudur.

Çərək notun mənası və etimologiyası

Çərək not ifadəsi Azərbaycan musiqi terminologiyasında “çərək” (dörddə bir hissə) və “not” (musiqi səsi, nota simvolu) sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Çərək not, adından da göründüyü kimi, əsasən zaman və ritm ölçülərində əsas vahidin dörddə birini təşkil edən not növüdür. Avropa musiqi sistemində bu, “dörddə bir nota” (quarter note) adlanır və “qara” not kimi də tanınır. Müxtəlif musiqi ənənələrində, xüsusilə Şərq və Qərb musiqi sistemlərində çərək notun təsviri və ifa xüsusiyyətləri müəyyən fərqlərlə seçilir.

Tarixi və inkişafı

Çərək notun yaranması qədim musiqi mədəniyyətlərinin ritmik quruluşunda öz əksini tapıb. Qədim Yunanıstan, Mesopotamiya, Orta əsr ərəb və fars musiqisində ritmik vahidlərin təsnifatında dörddə birlik zaman bölməsi əsas olmuşdur. Qərb musiqisində isə not yazısının inkişafı ilə birlikdə çərək not və digər not növləri (yəni bütün, yarım, səkkizdə bir və s.) zaman içində sistemləşdirilib. Azərbaycanda muğam və xalq musiqisində əsas ritmik vahidlərdən biri kimi çərək not uzun illər ərzində ifaçılıq və bəstəkarlıq ənənəsində xüsusi yer tutub.

Çərək notun musiqi nəzəriyyəsində yeri

Musiqi nəzəriyyəsində çərək not əsas ritmik və melodik dəyər kimi qəbul edilir. Bir ölçü daxilində ritmin strukturlaşdırılması, əsas temponun saxlanması və melodiyanın dinamik quruluşu çərək notun dəqiq və düzgün tətbiqindən asılıdır. Not yazısında çərək not xüsusi simvolla (doldurulmuş dairə və gövdə ilə) ifadə olunur. O, bəzən ölçünün əsas daşıyıcısı kimi çıxış edir və ifaçının musiqi materialını bölmələrə ayırmasına imkan yaradır.

Çərək notun növləri və variasiyaları

Çərək not musiqi təcrübəsində bəzən əlavə nöqtələr, bayraqlar və ya əlaqə xətləri ilə birləşdirilərək, daha mürəkkəb ritmik dəyərlər yaradır. Məsələn, nöqtəli çərək not əsas zamanın dörddə birinə əlavə olaraq, səkkizdə bir dəyər də əlavə edir və ritmik olaraq daha dinamik ahəng yaradır. Səkkizdə bir not və yarım notla kombinasiyalarda isə çərək not musiqinin ritmik incəliklərini müəyyənləşdirir.

Çərək notun Azərbaycan musiqisində tətbiqi

Azərbaycan musiqisində, xüsusilə muğam, xalq mahnısı və rəqs musiqisində çərək not melodik və ritmik quruluşda əsas rol oynayır. Muğam ifaçıları, xanəndə və instrumentalistlər ritmin əsas daşıyıcısı kimi məhz çərək notdan istifadə edirlər. Xalq musiqisinin ənənəvi nümunələrində, zurna, balaban, kamança və tar ifasında çərək notlar melodik frazaların və ritmik ardıcıllıqların qurulmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmçinin, müasir bəstəkar yaradıcılığında, sinfonik və kamera musiqisində də bu not forması geniş tətbiq edilir.

Tədris və musiqi məktəblərində çərək notun öyrədilməsi

Musiqi məktəblərində və konservatoriyalarda çərək notun öyrədilməsi musiqi nəzəriyyəsinin əsas mövzularından biridir. Şagirdlər ritmik təlimlər, ifa tapşırıqları, nota oxuma və yazma məşqləri vasitəsilə çərək notun praktiki əhəmiyyətini mənimsəyirlər. Çərək notun düzgün yazılışı və ifası musiqiçi üçün peşəkar səviyyədə ritmik intizamın formalaşmasına səbəb olur.

Dünya musiqisində çərək not

Dünya musiqi ənənələrində də çərək not əsas ritmik bölmələrdən biridir. Qərb klassik musiqisində çərək not müxtəlif ölçü sistemlərində, cazda, rok və pop musiqidə, eləcə də cənubi və şərqi Asiya musiqi mədəniyyətlərində də geniş tətbiq edilir. Universal bir ritmik dil kimi çərək not bütün musiqiçilər və bəstəkarlar üçün ortaq termin və icra qaydası kimi qəbul edilir.

Çərək notun müasir musiqidə rolu

Müasir musiqidə, xüsusilə elektron və rəqəmsal musiqi texnologiyalarında çərək notun zaman və ritm quruculuğunda xüsusi yeri var. Ritm maşınları, kompüter proqramları və not proqram təminatı çərək notları avtomatik bölmələr şəklində təyin edir. Bu, istər canlı ifada, istərsə də studiya yazılışında musiqi materialının ritmik bütövlüyünü təmin edir.

Elmi araşdırmalar və musiqi analizində çərək not

Musiqişünaslıqda çərək notun rolu müxtəlif musiqi nümunələrinin ritmik və melodik analizində, musiqi arxivlərinin sistemləşdirilməsində, folklor materialının tədqiqində geniş istifadə olunur. Çərək notun müxtəlif musiqi mədəniyyətlərində tətbiqi, onların tipoloji müqayisəsində də vacib metoddur.

Çərək not musiqi nəzəriyyəsində, ifaçılıq və bəstəkar təcrübəsində universal və əvəzolunmaz ritmik vahid olaraq çıxış edir. Onun yaranması, inkişafı, dünya musiqisində və Azərbaycan ənənəsində rolu ritmin, melodiyanın və musiqi dilinin qurulmasında mühüm əhəmiyyət daşıyır. Çərək notun öyrənilməsi və düzgün tətbiqi musiqiçinin peşəkarlığı və yaradıcılığı üçün əsas şərtdir. Həm ənənəvi, həm də müasir musiqidə çərək notun funksionallığı, dinamikliyi və praktik əhəmiyyəti daim öz aktuallığını qoruyur.

Ən Çox Verilən Suallar