Azərbaycan dilinin zəngin leksik fondunda qədim köklərə malik olan və gündəlik həyatda geniş işlədilən “dalan” sözü, həm coğrafi-memarlıq, həm də məcazi anlamlarda dərin iz buraxmış ifadələrdən biridir. Dalanlar Azərbaycan kəndlərinin, şəhərlərinin, məhəllələrinin, evlərinin strukturunda, eləcə də xalqın danışıq və düşüncə tərzində özünəməxsus yer tutur. Dalan anlayışı həm memarlıq üslubu, həm məişət ənənələri, həm də mədəniyyətin ayrılmaz parçası kimi formalaşıb. Müxtəlif coğrafi mühitlərdə, sosial vəziyyətlərdə və məcazi kontekstlərdə fərqli funksiyalar daşıyır. Sözün çoxqatlı mənası, həmçinin onun etimoloji, tarixi və məişət kökləri illərdir tədqiqatçılar və sözsevərlər üçün maraq mövzusu olub.
“Dalan” sözünün lüğəvi və etimoloji mənası
Dalan sözü Azərbaycan dilində ənənəvi olaraq bir neçə yaxın mənada işlədilir. Ən çox rast gəlinən əsas məna – “qapalı, bir tərəfi bağlı, yalnız bir tərəfdən çıxışı olan dar küçə, keçid və ya həyət hissəsi” deməkdir. Bu mənada dalan əsasən şəhər və kənd məhəllələrinin planında, xüsusən Şərq memarlığında geniş yayılıb. Ədəbiyyat və lüğətlərdə, o cümlədən klassik yazılı mənbələrdə “dalan” həm “bitişik evlərin arası”, həm “qonşu həyətləri birləşdirən keçid”, həm də “küçədən ayrılmış, çıxışı olmayan məkan” kimi izah edilir.
Etimologiya baxımından, “dalan” sözü qədim türkdilli xalqlarda və Şərq dillərində yayılmış “dal”, “dalmaq”, “dalğa”, “daldalanmaq” kökləri ilə səsləşir və bu, sözün qapalı, qoruyucu və içəriyə doğru yönəlmiş məkan hissini ifadə etməsinə səbəb olub. Eyni kök, türk və fars dillərindəki bənzər ifadələrlə (“daldalan”, “daland”) bağlıdır və Azərbaycan toponimikasında, eləcə də qədim şəhər adlarında da rast gəlinir.
Memarlıq və şəhərsalma baxımından dalanlar
Dalanlar ən çox Qafqaz, Anadolu, Orta Asiya və İranın ənənəvi şəhər və kənd memarlığında rast gəlinir. Azərbaycanda xüsusilə Bakı, Şəki, Şamaxı, Gəncə, Naxçıvan kimi qədim şəhərlərdə dalanlar həm memarlıq, həm də sosial həyat üçün vacib rol oynayıb. Tarixi evlərin, məhəllələrin və sarayların plan quruluşunda dalanlar əsasən aşağıdakı formalarda müşahidə olunur:
- Qapalı dalan: Bir tərəfi divar, başqa tərəfi qapı ilə bağlanan, çıxışı yalnız bir yerdən olan dar keçid və ya həyət hissəsi.
- Açıq dalan: İki tərəfdən çıxışı olsa da, çox vaxt ortada kiçik dar yol və ya koridor formasında olur.
- Daxili dalan: Evin, həyətin və ya karvansarayın daxilində qapalı, qoruyucu keçid və ya hissə.
Azərbaycan kənd evlərində və bağ evlərində dalanlar əsasən divarla bağlanmış, bir ucu qapalı olan uzun və dar həyət və ya koridor şəklində olur. Dalan həm qoruyucu, həm məxfi, həm də məişət üçün praktik sahə kimi istifadə edilir.
Dalanın sosial və məişət funksiyaları
Dalanlar yalnız memarlıq element deyil, həm də sosial münasibətlərin formalaşmasında, ailədaxili və qonşuluq əlaqələrinin qurulmasında, ənənəvi məişətdə xüsusi yer tutub. Köhnə Azərbaycan məhəllələrində dalanlar uşaqların oyun meydanı, qadınların söhbət və birgə iş yeri, qonşuların toplaşdığı məkan kimi xidmət edib. Dalanlarda bayramlar, ad günləri, yas mərasimləri, yığıncaqlar və digər ictimai hadisələr keçirilirdi. Dalan həm də uşaqlar üçün təhlükəsiz oyun yeri, ailələr üçün gizli istirahət və qonaq qəbul etmə məkanı idi.
Qapalı dalanlar evin içində və ya həyətində yaz-yay mövsümündə yemək, söhbət, xalça toxumaq, meyvə-tərəvəz saxlamaq, quş və heyvan saxlamaq kimi müxtəlif ehtiyaclara xidmət göstərib. Qonşuluq münasibətlərində dalanlar sanki kiçik bir cəmiyyətin mərkəzinə çevrilib.
Azərbaycan ədəbiyyatında və folklorunda dalan obrazı
Dalan obrazı Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyatında tez-tez rast gəlinir. Aşıq poeziyasında, dastanlarda, elə müasir nəsrdə də dalan motivi insanın həyatı, qisməti, qapalı yol, seçim və çıxış axtarışı kimi məcazlarla doludur. Dalan bəzən çarəsizlik, darıxmaq, sıxılmaq, bəzən isə qorunmaq, yaxınlıq, isti münasibət və səmimiyyət rəmzi kimi işlədilir. Uşaq oyunlarında, atalar sözlərində, xalq nağıllarında “dalan” həyatı, taleni, macəra və təhlükəni təsvir edən obrazlardan birinə çevrilib.
Dalan sözünün məcazi mənası və gündəlik danışıqda işlənməsi
Dalan sözü yalnız fiziki məkan kimi deyil, məcazi və bədii dildə də aktiv istifadə olunur. Azərbaycan dilində “dalan vəziyyəti”, “dalan kimi çıxılmazlıq”, “bir işin dalanına düşmək”, “çətin bir dalanda qalmaq” kimi ifadələr sıx rast gəlinir. Burada dalan artıq çıxışı çətin və ya olmayan, problemlərlə dolu vəziyyət, psixoloji sıxıntı, dilem və ya çarəsizlik halı kimi başa düşülür.
Eyni zamanda, dalan sosial psixologiyada insanın məhdud imkan və resurs şəraitində seçim qarşısında qalması, yeni çıxış yolları tapmaq üçün gərgin səy göstərməsi mənasında da işlədilir. Bu tip ifadələr ədəbi və publisistik üslubda, şeirlərdə, roman və esselərdə tez-tez qarşımıza çıxır.
Müasir memarlıqda dalan anlayışının transformasiyası
Son illərdə şəhərsalma və müasir tikinti üslublarında dalan anlayışı müəyyən dərəcədə dəyişsə də, Azərbaycan arxitekturasında dalanların ənənəvi formaları qorunub saxlanılır. Yeni məhəllələrdə, bağ evlərində və şəhərsalma layihələrində açıq və qapalı dalanlar istirahət, təhlükəsizlik, məxfilik və ailə bağlarının gücləndirilməsi baxımından yenə də istifadə olunur.
Dalanlar müasir həyatda bəzən “blok arası keçid”, “qapalı həyətyanı sahə”, “korridorlu məhəllə”, “residential passage” kimi yeni urbanistik terminlərlə də ifadə olunur, lakin köhnə ənənə və funksionallıq hələ də qalır.
Azərbaycanın şəhər və kənd toponimikasında dalan adları
Dalan anlayışı təkcə məişətdə və memarlıqda deyil, həm də toponimikada geniş yayılıb. Azərbaycanda bir çox kənd, məhəllə, hətta bəzi şəhər hissələrinin adlarında “dalan” sözü işlədilir. Məsələn, “Qırmızı Dalan”, “Yuxarı Dalan”, “Aşağı Dalan”, “Dalanqala”, “Dalandərə”, “Dalandüz” kimi toponimlər yerin ya coğrafi xüsusiyyətini, ya tarixi məqamını, ya da orada olan xüsusi memarlıq və məhəllə strukturunu əks etdirir. Bu adlar tarix, coğrafiya və sosial həyat arasında bir körpü rolunu oynayır.
Dalanın müxtəlif mənaları və funksiyaları
| Kontekst | Mənası və funksiyası |
|---|---|
| Memarlıq | Qapalı keçid, dar yol, məhəllə və ya həyət hissəsi |
| Məişət | Ailə və qonşuluq münasibətləri, istirahət yeri |
| Ədəbiyyat və məcaz | Çıxılmazlıq, taleyin burulğanı, psixoloji sıxıntı |
| Toponimika | Yer adları, kənd, məhəllə, dağ və düzənliklər |
| Uşaq oyunları | Təhlükəsiz oyun sahəsi, sosial interaksiya |
Dalan anlayışı Azərbaycan xalqının məişət və şəhərsalma mədəniyyətində, dil və düşüncə tərzində, hətta ədəbi bədii yaradıcılıqda əvəzolunmaz yer tutur. O, həm fiziki, həm sosial və məcazi mənada insan həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Dalanı tanımaq, dəyərləndirmək və qorumaq milli-mədəni irsin yaşadılması və nəsillərə ötürülməsi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir.
