Dəfn xərcləri insan həyatının ən həssas mərhələsində – ayrılıq anında ortaya çıxan maddi məsuliyyəti ifadə edir və Azərbaycanın sosial müdafiə sistemində “dəfn pulu” termini ilə qanunla rəsmiləşdirilib. Bu birdəfəlik vəsait mərhumun yaxınlarına psixoloji yükün ağır olduğu günlərdə heç olmasa maliyyə tərəddüdünü azaltmaq məqsədi daşıyır. Tarixi mənbələr göstərir ki, Şirvanşahlar sarayında belə dövlət xəzinəsindən xüsusi məbləğ ayrılardı ki, imkansız ailələr mərasim borcuna girməsin. Sovet dövründə ölüm şəhadətnaməsi əsasında xəstəxananın sosial şöbəsi təcili müavinət verər, həmçinin qəbiristanlıq sahəsi pulsuz təqdim edilərdi. Müstəqillik illərinin iqtisadi keçid çətinlikləri bu praktikada boşluqlar doğursa da, 2001-ci ildən Dövlət Sosial Müdafiə Fondu ödənişi yenidən bərpa etdi və məbləğ hər il indeksasiya olunur. 2025-ci ilin büdcə proqnozunda dəfn pulu üçün 70 milyon manata qədər vəsait nəzərdə tutulub. Sistem bərabərlik prinsipi əsasında qurulub: pensiyaçı, şəhid ailəsi, əmək qabiliyyəti olmayan şəxs – hamısı qanunun müəyyən etdiyi eyni məbləği alır. Bununla belə, sənəd dövriyyəsində gecikmələr və bölgələrdə internet çatışmazlığı səbəbindən proses hər kəs üçün eyni rahatlıqla keçmir. İqtisadçılar hesab edir ki, dəfn pulu xərclərin yalnız 20–25 faizini ödədiyindən ailələr əlavə qəbiristan, yasxana və dini ayin xərclərini planlaşdırmalıdır. Buna baxmayaraq, dövlətin təmin etdiyi bu simvolik dəstək ailə büdcəsinə “boşluq buferi” rolu oynayır və sosial həmrəyliyin bariz nümunəsi sayılır.
Dəfn pulunun tarixi kökləri
Qafqaz Arxeologiya İnstitutunun hesabatlarına əsasən, Quba xanlığında kənd camaatı “xədic” adlı icma sandığı formalaşdırar, hər doğum və ölüm üçün oradan vəsait ayırardı; bu, dəfn pulunun erkən kooperativ modelidir. Erkən islam dövründə “fəqir evi sabiqdir” prinsipinə əsasən, kasıb ailənin dəfn xərcləri zənginlərin fitrə payı ilə qarşılanar, camaat həm dini, həm sosial funksiyanı birləşdirərdi.
XVIII əsrdən etibarən şəhər bələdiyyələri məhəllə vergilərindən kiçik faiz ayıraraq “cənazə dəstəyi bürosu” saxlayırdı; Bakı limanında dənizçinin iş qəzaları artdıqca bu bürolar xüsusi əhəmiyyət qazandı. İmkanlı tacirlər isə “əmanət sandığı” yaradaraq həm yetimlərə, həm də yas mərasimlərinə yardım etməyi şəxsi xeyriyyə borcu sayırdılar.
Hüquqi baza və normativ aktlar
“Əmək Pensiyaları haqqında” Qanunun 22-ci maddəsi dəfn pulunu pensiya kapitalından asılı olmayaraq vahid məbləğ kimi müəyyənləşdirir. Həmçinin “Əhalinin sosial müdafiəsi haqqında” Qanunun 17-ci maddəsi ölüm faktı qeydə alınan gündən etibarən üç iş günü ərzində müraciət hüququ verir.
Nazirlər Kabinetinin 15 fevral 2024-cü il tarixli 46 nömrəli qərarı dəfn pulunu 500 manat həcmində təsdiqlədi və illik indeksasiya mexanizmini qanuniləşdirdi. Qərar ödənişin elektron hökumət portalı vasitəsilə onlayn rəsmiləşdirilə biləcəyini də hüquqi qüvvəyə mindirdi.
Dövlətsosial müdafiə fondunun ödəmə mexanizmi
Ölüm haqqında şəhadətnamə, ailə həkiminin arayışı və mərhumla qohumluq əlaqəsini sübut edən sənəd toplanır, “e-gov” portalındakı “sosial ödəniş kabineti”nə yüklənir. Sistem mərhumun fərdi sığorta nömrəsini tanıyaraq şəxsiyyət doğrulamasını FİN kodla yoxlayır və sorğunu avtomatik işə salır.
Əgər mərhumun yaxın qohumu yoxdursa, yerli icra hakimiyyəti onun adından müraciət edir. Bu halda vəsait birbaşa dəfn xidmətini həyata keçirən qurumun hesabına yönləndirilir; xərcləməni təsdiqləyən e-qaimə Maliyyə Nazirliyinin serverində saxlanır və audit zamanı elektron iz kimi çıxarılır.
İşəgötürənlərin öhdəlikləri və kollektiv təcrübə
Əmək Məcəlləsinin 173-cü maddəsinə görə, müəssisə əməkdaşının ölümü halında orta aylıq əməkhaqqı məbləğində əlavə müavinət ödəməlidir. Neft-qaz və telekommunikasiya sektorunda kollektiv müqavilələr bu məbləği ikiqat artırır və həyat sığortası polisinin dəyərini də əhatə edir.
Korporativ təcrübədə HR şöbəsi ödənişi əməkhaqqı kartına köçürür və “yas yardımı” maddəsi üzrə müvafiq vergi güzəştlərini tətbiq edir. Audit zamanı məbləğ “sosial məsuliyyət xərci” kimi tanınır, buna görə şirkət büdcəsində şəffaflıq qorunur.
Müraciət prosedurunun mərhələləri
Proses dörd addımdan ibarətdir: ölüm faktının qeydiyyatı; zəruri sənədlərin toplanması; e-gov portalında ərizə doldurulması; ödənişin bank hesabına və ya poçt kartına köçürülməsi. Normativə görə bu zəncir üç iş gününü aşmamalıdır.
Müraciəti mərhumun dul həyat yoldaşı, vərəsə övladı və ya qanuni qəyyum edə bilər. Birdən çox iddiaçı olduqda yazılı razılaşma təqdim edilir; razılıq alınmazsa, Fond məbləği bərabər bölür və hər varisin adına ayrıca karta göndərir.
İqtisadi və sosial təsirlər
Azərbaycan Banklar Assosiasiyasının statistikası göstərir ki, dəfn pulu hesabına açılan yeni debet kartların sayı 2023-cü ildə 28 minə çatıb; bu, bank sektoru üçün əlavə dövriyyə və komissiya gəliri deməkdir.
Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin sorğusu göstərdi ki, ödəniş almayan ailələrin 42 faizi yas xərclərini borc hesabına qarşılayıb, müavinət əldə edən ailələrdə isə borclanma göstəricisi 18 faizə düşür. Yəni dəfn pulu ailə büdcəsinə orta hesabla 24 faizlik müsbət təsir göstərir.
Regional fərqlər və texniki problemlər
Bölgələrdə internet infrastrukturu zəif olduğundan e-gov portalı üzərindən müraciət yerinə yetirmək çətinləşir və sənədlər kağız daşıyıcı ilə təqdim edilir, nəticədə müddət uzanır.
Paytaxtda əks problem yaşanır: yaşlı müraciətçilər elektron prosesləri asan başa düşsələr də, plastik kartın PIN kodu, SMS doğrulama kimi texniki detallar çətinlik yaradır. Banklar nağd kassa xətş fakturasını komissiyasız həyata keçirməklə bu problemi yumşaldır.
Gələcək islahatlar və rəqəmsal həllər
2026 cı il Sosial Rifah Konsepsiyası “dəfn pulu kalkulyatoru” adlı süni intellekt modulunun işə düşməsini planlaşdırır; sistem şəhadətnamə nömrəsi daxil edilən kimi ödənişin hesaba düşmə vaxtını proqnozlaşdıracaq.
Bundan əlavə, “yas yardım tokeni” layihəsinin pilotu müzakirə olunur: smart-kontakt blokçeyn əsaslı ödəniş vasitəsi yalnız elektron şəhadətnamə təsdiqlənəndə aktivləşir və qəbiristanlıq, nəqliyyat, təam təminatçılarına QR kodla yönləndirilir, beləliklə korrupsiya ehtimalı sıfıra enir.
| İl | Rəsmi məbləğ (AZN) | İndeksasiya faizi | Dəfn pulu alanların sayı |
|---|---|---|---|
| 2021 | 350 | 0 | 38 200 |
| 2022 | 400 | 14,3 | 40 100 |
| 2023 | 450 | 12,5 | 43 600 |
| 2024 | 500 | 11,1 | 46 800 |
| 2025 (plan) | 550 | 10,0 | 49 000 |
Dəfn pulu sistemi ağır kədər anında ailəyə dövlət qayğısının konkret maliyyə təzahürünü təqdim edir və sosial müdafiə mexanizminin vacib həlqələrindən biri kimi çıxış edir. Normativə görə üç iş günündə ödənilən vəsait psixoloji gərginliklə paralel yaşanan maliyyə stresini qismən yüngülləşdirir, lakin prosesin kağız və yaxud rəqəmsal səviyyədə ləngiməsi bəzən bu missiyanı kölgələndirir. İnflyasiya dərəcəsi nəzərə alınaraq indeksasiyanın davamlılığı ödənişin real dəyərini qorumağa imkan verir, amma yas xərclərinin bütün spektrini əhatə etmir; buna görə ailələr qəbiristan torpaq haqqı, yasxana kirayəsi və dini ayin xidmətləri kimi bəndləri öncədən planlaşdırmalıdır. İşəgötürənlərin əlavə yardım öhdəlikləri kollektiv müqavilələr vasitəsilə genişləndikcə, özəl sektorun sosial məsuliyyəti güclənir və ailənin maliyyə yükü daha da azalır. Rəqəmsal hökumət platformalarının inkişafı, e-notariat inteqrasiyası və blokçeyn əsasında şəffaf köçürmə mexanizmləri prosesin həm sürətini, həm də etibarını artıracaq. Media və QHT-lərin maarifləndirici fəaliyyəti, onlayn “gizli xərclər” kalkulyatorları və praktiki hüquq məsləhətləri vətəndaşları vaxtında müraciətə təşviq edir, iddia itkilərinin qarşısını alır. Beləliklə, dəfn pulu yalnız birdəfəlik ödəniş deyil, insan dövrünün son mərhələsində dövlət-cəmiyyət həmrəyliyinin maddi sübutuna çevrilir və sosial ədalət anlayışına real töhfə verir.
Ən Çox Verilən Suallar
Məbləğ mərhumun dul həyat yoldaşına, birinci dərəcəli qohumuna və ya qanuni qəyyumuna ödənilir. Əgər yaxın qohum yoxdursa, vəsaiti dəfnlə məşğul olan şəxs ala bilir. Hüquq üçün əsas sənəd ölüm haqqında şəhadətnamə və müraciət formasıdır. Sıralama üstünlüyü ailə münasibətinə görə müəyyən edilir.
Qanun ölüm faktından sonra 90 gün ərzində müraciət etməyə icazə verir. Bu müddət keçdikdə Fond sorğunu qəbul etməyə bilər, ancaq üzrlü səbəb arayışla təsdiqlənərsə, müddət bərpa oluna bilər. Təcrübədə ailələr ilk həftə ərzində sənədləri təqdim etməyə çalışır.
Yaşayış yerinizdəki poçt filialında açılan nağdsız hesab da mümkündür. Poçt kartı olmayan şəxslər şəxsiyyət vəsiqəsi ilə kassadan nağd şəkildə vəsaiti götürür. Bank hesabsız ödəniş üçün icraçı poçt qurumuna elektron sərəncam verilir və qəbz təqdim olunur.
Xarici ölkənin səlahiyyətli orqanından alınmış ölüm şəhadətnaməsi Azərbaycan konsulluğunda təsdiqlənir. Daha sonra sənəd Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyata alınır. Qeydiyyat nömrəsi ilə DSMF portalına müraciət edərək ödəniş əldə etmək mümkündür.
Əgər yazılı razılaşma yoxdursa, Fond məbləği bərabər hissələrə bölərək hər müraciətçinin hesabına köçürür. Mübahisə yaranarsa, notariat qaydasında razılıq protokolu tərtib etmək məsləhətdir. Bu üsul məhkəmə prosesindən daha sürətlidir.
Xeyr. Ödəniş sosial müdafiə məqsədli müavinət sayıldığından gəlir vergisinə tabe deyil. Bank hesabına tam məbləğ köçürülür. Lakin işəgötürənin ödədiyi əlavə yas yardımı əməkhaqqı kimi rəsmiləşdirilibsə, vergi tutulması mümkündür.
Bəzən hesabda borc məhdudiyyəti varsa, bank avtomatik tutum tətbiq edir. Dəfn pulu sosial müavinət statusu daşıdığından icra vərəqəsi birbaşa bu məbləğə şamil edilməməlidir. Müvafiq arayışla bankın hüquqi şöbəsinə müraciət edərək blokun aradan qaldırılması mümkündür.
e-gov portalında “Sosial ödənişlər” bölməsinə daxil olub “Dəfn pulu” xidmətini seçirsiniz. Şəxsiyyət vəsiqəsinin FİN kodu, ölüm şəhadətnaməsinin nömrəsi və bank hesabının İBAN-ı daxil edilir. Üç iş günü ərzində sistem nəticəni SMS ilə bildirir.
Şəhid ailələri eyni məbləğdə dəfn pulu alsa da, əlavə olaraq Prezident təqaüdü və kommunal güzəştlər kimi üstünlüklərdən yararlanır. Həm də bələdiyyə qəbiristanlıq torpaq haqqı tutulmur. Bu güzəştlər ayrıca qanunlarla tənzimlənir.
Nazirlər Kabineti hər ilin son rübündə inflyasiya proqnozlarına əsaslanaraq indeksasiya təklifini hazırlayır və onu Dövlət Büdcəsi layihəsinə daxil edir. Parlament təsdiqlədikdən sonra yeni məbləğ növbəti ilin 1 yanvar tarixindən qüvvəyə minir.
