İnsan bədənində ən vacib orqanlardan biri hesab olunan dalaq uzun illər ərzində yalnız “qan təmizləyici” və ya “əlavə orqan” kimi qəbul edilib. Halbuki müasir tibb elmi dalağın həqiqi funksiyalarını, immun və hematoloji sistemdəki əvəzsiz rolunu üzə çıxarıb. Dalaq bədənin ən böyük limfoid orqanı olaraq, qan dövranı və immunitetin qorunmasında, qan hüceyrələrinin yenilənməsində, qanın filtrasiyasında, eləcə də bəzi xəstəliklərin diaqnostikasında əsas göstərici kimi çıxış edir. Bəzən dalaqda baş verən dəyişikliklər, xüsusilə böyümə (splenomeqaliya) və digər patologiyalar bədənə bir sıra ciddi problemlər yaşadır. Dalaq barədə dərin bilik insan orqanizminin sağlamlığını qorumaq üçün zəruridir.
Dalağın anatomiyası və yerləşməsi
Dalaq yuxarı qarın boşluğunun, sol qabırğaaltı sahənin dərinliyində yerləşir və böyüklər üçün adətən 12–14 sm uzunluqda, 150–200 qram ağırlığında olur. Dalaq kapsul və nazik membranla örtülüb, xarici səthi hamar, tünd-qırmızı və yumşaq toxumalıdır. Anatomik olaraq, dalaq diafraqmaya, sol böyrəyə, mədə və yoğun bağırsağın sol hissəsinə qonşudur. Qan damarları baxımından çox zəngindir və gövdənin hər hansı bir travmasında və ya xəstəlikdə tez qanayır.
Dalaq iki əsas zonadan ibarətdir: ağ və qırmızı pulpa. Ağ pulpa immun hüceyrələrlə, qırmızı pulpa isə qan hüceyrələrinin filtrasiyası və saxlanması ilə əlaqəlidir.
Dalağın əsas funksiyaları
Dalaq bədənin müxtəlif sistemləri ilə sıx əlaqədə olub bir neçə mühüm funksiyanı yerinə yetirir:
- Qan filtrasiyası:
Dalaq qırmızı qan hüceyrələrinin (eritrositlərin) yaşlanmış, zədələnmiş və ya funksiyasını itirmiş formalarını ayırır və məhv edir. Qan dövranına yeni, sağlam hüceyrələrin daxil olmasını təmin edir. - İmmunitet sistemi:
Dalaq bədəndə immunitetin əsas “qalası” sayılır. O, bakteriya, virus, göbələk və digər yad mikroorqanizmlərin qana daxil olmasını önləmək üçün immun hüceyrələr (limfositlər və makrofaglar) istehsal edir və aktivləşdirir. Xüsusən uşaq yaşlarında immun reaksiyaların formalaşmasında rol oynayır. - Qan ehtiyatının saxlanması:
Dalaq zərurət yarananda (məsələn, kəskin qan itkisi və ya travma) bədənin qan ehtiyatını sürətlə dövriyyəyə verə bilər. Burada qan trombositləri və dəmirin saxlanması prosesi gedir. - Hemopoetik (qan yaradıcı) funksiya:
Dalaq embrional dövrdə əsas qan yaranma orqanıdır. Uşaq doğulduqdan sonra bu funksiya azalır, amma bəzi patoloji hallarda yenidən aktivləşə bilər.
Dalağın böyüməsi (splenomeqaliya): səbəbləri və əlamətləri
Dalağın böyüməsi — splenomeqaliya, bir çox xəstəlik və vəziyyətlər zamanı müşahidə olunur və əsasən sistemli problemlərin əlaməti kimi ortaya çıxır. Normal halda əl ilə müayinə zamanı dalaq hiss olunmur. Lakin dalaq böyüyəndə sol qabırğaaltı nahiyədə ağrı, diskomfort, ağırlıq hissi və bəzən qarın boşluğunun böyüməsi kimi əlamətlər ortaya çıxır.
Dalaq böyüməsinin əsas səbəbləri:
- İnfeksion xəstəliklər:
Qaraciyər və dalaq malyariyası, brüselyoz, leyşmanioz, mononukleoz, hepatitlər, bakterial endokardit və s. - Qan xəstəlikləri:
Leukemiyalar, limfomalar, hemolitik anemiyalar, talassemiya, miyelofibroz və s. - Qaraciyər xəstəlikləri və portal hipertenziya:
Siroz, xroniki hepatit, portal venanın trombozu. - Autoimmun xəstəliklər:
Lupus, revmatoid artrit və digər sistemli xəstəliklər. - Metabolik və genetik xəstəliklər:
Qaucher, Niemann-Pick xəstəliyi, amiloidoz və s.
Dalaq böyüdükcə qanın hüceyrə tərkibində dəyişikliklər yaranır, qan azlığı, leykopeniya və trombositopeniya halları arta bilər. Dalağın həddindən artıq böyüməsi və aktivləşməsi (hipersplenizm) daha ciddi hematoloji problemlərə, bəzən isə cərrahi müdaxiləyə (dalğın çıxarılmasına) səbəb olur.
Dalaq xəstəlikləri və simptomları
Dalaqda baş verən patologiyalar bir çox fərqli əlamətlərlə müşahidə oluna bilər:
- Sol qabırğaaltı nahiyədə küt və ya kəskin ağrı, dolğunluq, narahatlıq hissi.
- Qanazlığı, zəiflik, tez yorulma, dəri solğunluğu.
- Bədən hərarətinin yüksəlməsi, iştahanın azalması.
- Qarında böyümə və ya ağırlıq hissi, həzm pozuntuları.
- Bəzən dalaq damarlarının trombozu və ya infarktı (qan təchizatının pozulması).
Dalaq travmaları, yırtılma (ruptura) halları isə qəfil, kəskin ağrı, qarın boşluğunda qanaxma, təzyiqin düşməsi və həyati təhlükə ilə müşayiət olunur.
Dalağın diaqnostika üsulları
Dalağın vəziyyətinin düzgün qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakı diaqnostik metodlardan istifadə olunur:
- Fiziki müayinə:
Həkim palpasiya ilə dalağın ölçüsünü, formasını təyin edə bilər. - Ultrasəs müayinəsi (USM):
Dalağın ölçüsü, quruluşu, damar sistemi haqqında dəqiq məlumat verir. - Kompüter tomoqrafiya (KT) və maqnit-rezonans tomoqrafiya (MRT):
Daha ətraflı və detallı müayinə üçün istifadə olunur. - Qan analizləri:
Ümumi qan analizi, biokimyəvi göstəricilər və immunoloji testlər. - Biopsiya və ya histoloji analiz:
Bəzən dalaqda şiş, infarkt və ya bədxassəli proseslər şübhəsi olduqda aparılır.
Dalaq xəstəliklərinin müalicəsi və profilaktikası
Dalağın patologiyalarının müalicəsi birbaşa səbəbdən asılıdır. Əgər dalaq böyüməsi və ya funksional pozğunluq əsas xəstəliyə bağlıdırsa, müalicə həmin xəstəliyə yönəldilir. Məsələn, infeksion xəstəliklərdə antibiotik və antiviral preparatlar, qan xəstəliklərində xüsusi hematoloji terapiya, autoimmun problemlərdə immunosupressiv preparatlar tətbiq olunur.
Bəzən dalağın çıxarılması (splenektomiya) zəruri olur. Bu cərrahi əməliyyat əsasən travma, ağır qan xəstəlikləri, hipersplenizm və ya dalaqda şiş, yırtılma zamanı icra edilir. Dalaq çıxarıldıqdan sonra insan immuniteti bir qədər zəifləyir, buna görə profilaktik olaraq vaksinasiya, infeksiyalardan qorunma və mütəmadi həkim nəzarəti tövsiyə olunur.
Profilaktika üçün:
- Sağlam həyat tərzi, infeksiyalardan qorunma, vaxtında həkim müayinəsi.
- Qaraciyər və qan xəstəliklərinin erkən diaqnostika və müalicəsi.
- Qidalanma və immunitetin gücləndirilməsi.
Dalağın əsas funksiyaları və xəstəlikləri
| Funksiya | Qısa izahı |
|---|---|
| Qan filtrasiyası | Yaşlı və zədələnmiş eritrositlərin məhv edilməsi |
| İmmunitet | Limfosit və anticisimlərin istehsalı, infeksiyalara qarşı mübarizə |
| Qan ehtiyatı | Trombosit və dəmirin ehtiyat kimi saxlanması |
| Hemopoetik funksiya | Embrion dövründə və bəzi xəstəliklərdə qan hüceyrələrinin yaradılması |
| Splenomeqaliya | Dalağın böyüməsi, infeksiya və qan xəstəlikləri nəticəsində |
| Travma və ruptur | Qəfil ağrı, daxili qanaxma və həyati təhlükə |
Dalaq insan orqanizminin ən vacib müdafiəçilərindən, qan dövranının və immun sisteminin əsas dayaqlarından biridir. Onun sağlamlığını qorumaq, dəyişiklikləri vaxtında aşkarlamaq və düzgün müalicə aparmaq bədənin ümumi rifahı üçün əhəmiyyətlidir. Dalaqla bağlı biliklərin artırılması hər kəsin sağlamlığı üçün önəmli addımdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Dalaq qarın boşluğunun sol yuxarı hissəsində, qabırğaaltı sahədə yerləşir. Böyüklərdə adətən 12–14 sm uzunluqda, 150–200 qram ağırlıqda olur.
Dalaq qan hüceyrələrinin filtrasiyası, immun hüceyrələrin istehsalı, bədənin qan ehtiyatının saxlanması, həmçinin uşaqlıq və bəzi xəstəliklər zamanı qan yaradıcı funksiyanı yerinə yetirir.
Splenomeqaliya adətən infeksion xəstəliklər, qan xəstəlikləri, qaraciyər problemləri, autoimmun və genetik-metabolik xəstəliklər, bəzi sistemli patologiyalar nəticəsində yaranır.
Sol qabırğaaltı nahiyədə ağrı, dolğunluq, qarında böyümə, zəiflik, tez yorulma, qan azlığı, həzm pozuntusu və bəzən temperatur yüksəlməsi müşahidə oluna bilər.
Fiziki müayinə, ultrasəs müayinəsi, kompüter tomoqrafiyası, qan analizləri, bəzən biopsiya və histoloji analiz kimi üsullardan istifadə olunur.
Dalağın çıxarılması adətən dalaq travması, qanaxma, bəzi hematoloji xəstəliklər, hipersplenizm və ya şiş hallarında həyata keçirilir.
Dalaq çıxarıldıqdan sonra bədənin immun müdafiəsi zəifləyir, infeksiyalara həssaslıq artır. Bu səbəbdən profilaktik vaksinasiya və mütəmadi tibbi nəzarət vacibdir.
Əsas müalicə səbəb olan xəstəliyə yönəldilir. İnfeksiyalarda antibiotik, qan xəstəliklərində xüsusi terapiya, ağır hallarda cərrahi müdaxilə tətbiq olunur.
Sağlam qidalanma, infeksiyalardan qorunma, vaxtında tibbi müayinə və qaraciyər, qan xəstəliklərinin profilaktikası dalaq sağlamlığını qorumağa kömək edir.
Qəfil, kəskin qarın ağrısı, təzyiqin düşməsi, soyuq tər, halsızlıq, huşun itməsi və qarın boşluğunda qanaxma dalaq yırtılması və daxili qanaxma əlamətləri sayılır, təcili tibbi yardım tələb olunur.
