Dastan sözünün səsləndiyi andan insan düşüncəsində qəhrəmanlıq, keçilməz yollar, böyük mübarizə və bəzən də romantik sevgilərlə dolu zəngin bir mətn dünyası canlanır. Dastanlar yüzillər boyu türk, fars, ərəb, eləcə də bir çox Asiya və Qafqaz xalqlarının ədəbi, tarixi və mədəni yaddaşında aparıcı rol oynamış, həm kollektiv şüur, həm milli kimlik üçün özünəməxsus mənbəyə çevrilmişdir. Onların kökü qədim çağların xalq şüurunda, qəhrəmanlıq dastanlarının, el boylarının xatirəsində, tayfa həyatının mifoloji qatlarında gizlənir. Dastanlar xalqın, bəzən bütöv bir dövlətin və ya xalqın taleyini, sosial-siyasi düşüncə tərzini, əxlaq və idealını, estetik gözəlliyini əks etdirən, nəsildən-nəslə keçən bədii sərvətdir. Onların formalaşması, mətn strukturu və bədii imkanları Azərbaycan və dünya folklorunun, yazılı ədəbiyyatının mühüm sahələrindən biridir.
Dastan anlayışının tərifi və etimologiyası
Dastan sözü qədim türk, fars və ərəb dillərində “nağıl”, “hekayə”, “böyük söz”, “əfsanəvi hadisə” mənası verir. Azərbaycan dilində dastan əsasən xalq yaradıcılığının, bədii düşüncənin bir növü kimi qəbul edilir və ən geniş yayılmış janrlardan biridir. Dastanlar həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyatda yaşayır, bəzən qiraətçi (aşıq, baxşı, ozan) tərəfindən ifa olunur, bəzən də əlyazmalarda və klassik ədəbiyyatda bədii poemalar şəklində qorunur. Onların əsas xüsusiyyəti qəhrəmanlıq, tarixi hadisə, sevgi və məhəbbət, faciə, ictimai həyat və insan idealı haqqında geniş, ardıcıl və epik şəkildə bədii təsvir verməsidir.
Dastan sözü bir çox Asiya və Yaxın Şərq xalqlarının folklorunda, həmçinin türkdilli xalqların ənənəvi mədəniyyətində “böyük hekayə”, “uzun və bədii-poetik mətn” anlamında işlədilir. Dastanlar əsrlər boyu xalqın dilində formalaşaraq şifahi şəkildə qorunub, daha sonrakı dövrlərdə yazıya köçürülüb.
Dastanın janr xüsusiyyətləri və struktur elementi
Dastanlar epik janra aid olub, bir neçə əsas struktur xüsusiyyətə malikdir:
- Qəhrəmanlıq və epik miqyas: Dastanlarda mərkəzi fiqur adətən xalqın arzu və ideallarını təcəssüm etdirən qəhrəmandır. Onun həyatı, mübarizəsi, məhəbbəti, faciəsi və son nəticədə qələbəsi və ya məğlubiyyəti bütün mətnin əsas xəttini təşkil edir.
- Mifoloji və tarixi motivlər: Dastanlar tez-tez qədim mif, əfsanə, tarixi hadisələr və ya xalq yaddaşında iz buraxmış şəxsiyyətlərə əsaslanır.
- Poetik və bədii dil: Dastanlar şeir və nəsrin vəhdəti şəklində, qəlibləşmiş ifadə vasitələri, təşbih, metafora, epitetlərlə doludur.
- Epizodik quruluş: Bir dastan bir neçə “boy”, “bölüm”, “rəvayət”, “qol” və ya “fəsil”dən ibarət ola bilər.
- Xalq hikmətinin daşıyıcısı: Dastanlar içində atalar sözləri, tapmacalar, dualar, xalq fəlsəfəsi və adətləri xüsusi yer tutur.
Dastanların növləri və təsnifatı
Azərbaycan folklorşünaslığında dastanlar bir neçə növə bölünür:
- Qəhrəmanlıq dastanları – əsas qəhrəman, xalqın azadlığı, igidlik, mübarizə, vətənpərvərlik mövzuları ön plandadır. “Koroğlu”, “Dədə Qorqud”, “Kərəm” bu tip dastanlara nümunədir.
- Məcnun dastanları – məhəbbət və fədakarlıq, insan hisslərinin tərənnümü əsas mövzudur. “Əsli və Kərəm”, “Leyli və Məcnun” kimi klassik məhəbbət dastanları.
- Tarixi dastanlar – real tarixi hadisələrə, sərkərdələrə və ya dövlət adamlarına həsr olunan dastanlardır. “Qarabağnamə”, “Qılınc və qalxan” və s.
- Mifoloji və əfsanəvi dastanlar – qədim inanclar, tanrılar, təbiət hadisələri, əsatir və sehrli dünyaya əsaslanır.
Dastanların tarixi və coğrafi yayılması
Dastanlar əsasən Türk, Azərbaycan, Qafqaz, Orta Asiya və İran xalqlarının folklor ənənələrində inkişaf edib. Onlar müxtəlif dövrlərdə, tayfa və elatların öz aralarında, sarayda, bazarda, toy və şənliklərdə, aşıq məclislərində ifa edilib. Hər bir bölgənin dastan ənənəsi onun tarixi-mədəni inkişafına, dini-fəlsəfi dünyagörüşünə, məişət və sosial həyatına uyğun fərqli xüsusiyyətlər qazanıb.
Azərbaycan dastançılıq məktəbləri arasında Qarabağ, Şirvan, Borçalı, Gəncə, Təbriz, Naxçıvan, Qazax, Bakı kimi mərkəzlərin xüsusi çəkisi var. Burada aşıqlar, ozanlar və baxşılar dastanların həm qoruyucusu, həm də yeniləyicisi rolunu oynayıblar.
Dastanların xalq yaddaşında və milli kimlikdə rolu
Dastanlar Azərbaycan xalqının kollektiv yaddaşında həm tarixi mənbə, həm milli şüurun formalaşması, həm də əxlaqi dəyərlərin ötürülməsi baxımından bənzərsiz rola malikdir. Dastan qəhrəmanları əksər hallarda xalqın istəklərini, ümidlərini, qorxularını və idealını təcəssüm etdirir. Dastanlar nəsillər arasında körpü yaradaraq, milli ruhun, vətənpərvərliyin, sədaqət və insanlıq keyfiyyətlərinin yaşamasına səbəb olur.
Dastanların ifaçılıq və şifahi ənənəsi
Ənənəvi dastanlar aşıq, baxşı, ozan kimi peşəkar ifaçılar tərəfindən sazla, musiqi müşayiəti ilə ifa olunur. Bu ifaçılıq mədəniyyəti dastanların canlı, dəyişən, improvizəli və kollektiv şəkildə qorunmasına imkan verir. Şifahi ənənə sayəsində hər nəsildə dastanlar müəyyən dəyişikliklərlə, yeni motivlərlə yenilənir, bəzən isə yazıya köçürülür.
Dastan ifaçılığı Azərbaycan ədəbiyyatında təkcə söz sənəti deyil, həm də musiqi, rəqs və teatr elementlərinin sintezidir. Aşıq dastanları musiqili, lirik, dramatik səhnələrlə zəngin olur və xalqın gündəlik həyatında, toy və bayramlarda əsas əyləncə və maarifçilik vasitəsinə çevrilir.
Dastanlarda obrazlar və əsas motivlər
Dastanlarda əsas qəhrəmanlar igid, ağıllı, vicdanlı və xalq üçün həyatını qurban verən insanlardır. Onların ətrafında sevgi, dostluq, sədaqət, xəyanət, təbiət hadisələri, tanrı və bədheybət, sehr və nağıl elementləri geniş yer tutur. Dastanlarda qadın qəhrəmanlar da az deyil – onlar sevgi, fədakarlıq, sədaqət və analıq obrazının daşıyıcılarıdır.
Bəzi dastanlar kollektiv qəhrəmanlıq, bəziləri isə fərdi taleyin, şəxsiyyətin daxili böhranı və inkişafını əsas motiv seçir. Dastan qəhrəmanları bəzən xalq, bəzən fərdi insan, bəzən isə bütöv bir tayfa və ya milləti simvolizə edir.
Dastanların klassik ədəbiyyatda və müasir dövrdə təsiri
Dastanlar təkcə folklor mühiti üçün deyil, həm də klassik Azərbaycan və dünya ədəbiyyatında böyük təsirə malikdir. Nizami, Füzuli, Xəqani, Vaqif, Mirzə Fətəli Axundzadə və digər ədiblərin əsərlərində dastan motivləri, qəhrəmanlıq səhnələri və bədii strukturu müasir ədəbiyyata və dramaturgiyaya böyük təsir göstərib. Ədəbi dillə yanaşı, dastanlar Azərbaycan dili leksikasının, frazeologiyasının və ifadə imkanlarının zənginləşməsinə səbəb olub.
Müasir dövrdə dastanlar tədqiq olunur, tərcümə edilir, musiqili teatr səhnələrində canlandırılır, kinoda və televiziya filmlərində yeni formada təqdim olunur. Folklor festivalları, el şənlikləri və aşıq məclisləri bu janrın yaşamasına və yeni nəslə ötürülməsinə kömək edir.
Azərbaycan dastanlarının əsas xüsusiyyətləri
| Xüsusiyyət | Təsviri və izahı |
|---|---|
| Epik miqyas | Böyük həcmli, çox epizodlu, qəhrəmanlıq və sevgi motivli |
| Şifahi ənənə | Aşıq və ozan ifaçılığı, saz və söz sintezi |
| Poetik dil | Qafiyəli, təsvirli, təşbih və epitetlərlə zəngin |
| Tarixi və mifoloji əsas | Real hadisələr və əfsanəvi-mifoloji motivlərin vəhdəti |
| Xalq hikməti | Atalar sözü, tapmaca, məcaz, xalq fəlsəfəsi |
| Qəhrəman obrazları | İgid, vicdanlı, fədakar, bəzən sehrli güclərə malik |
| Yenilənmə qabiliyyəti | Hər nəsildə yeni motivlərlə tamamlanır, improvizasiya olunur |
| Milli kimlik | Xalq yaddaşı, milli ruh, əxlaqi və sosial ideallar |
Dastan Azərbaycan xalqının mədəni yaddaşının, bədii yaradıcılıq və milli ruhun əsas sütunlarındandır. Onun janr xüsusiyyətləri, təsir dairəsi və bədii imkanları xalq ədəbiyyatında, klassik və müasir sənətdə böyük dəyər daşıyır.
Ən Çox Verilən Suallar
Dastan böyük həcmli, epik mövzulu, şifahi və ya yazılı şəkildə yaranan ədəbi əsərdir. Əsasən qəhrəmanlıq, məhəbbət, tarixi və mifoloji hadisələrə həsr olunan epik janr nümunəsidir.
Qəhrəmanlıq, mübarizə, sevgi, vətənpərvərlik, xalq taleyi, sosial ədalət, xəyanət, təbiət hadisələri və bəzən sehrli-mifoloji elementlər dastanlarda geniş işlənir.
Dastanlar aşıq, baxşı və ozanlar tərəfindən saz və musiqi müşayiəti ilə şifahi şəkildə ifa olunur. Bu ifaçılıq dastanın canlı və improvizəli şəkildə yaşamasına imkan verir.
Azərbaycan folklorunda qəhrəmanlıq dastanları (“Koroğlu”, “Dədə Qorqud”), məhəbbət dastanları (“Əsli və Kərəm”, “Leyli və Məcnun”), tarixi və mifoloji dastanlar geniş yayılıb.
Dastanlar xalqın tarixini, dəyərlərini, arzu və ideallarını, kollektiv şüurunu yaşadan, nəsildən-nəslə ötürülən mədəni sərvətdir.
Dastanlarda poetik, təsvirli, təşbih və epitetlərlə zəngin dil, qafiyəli nəsr və ya şeir forması, atalar sözləri və xalq hikməti geniş yer tutur.
Dastan motivləri klassik və müasir ədəbiyyatda, teatr, kino, musiqi və folklor festivallarında ilham mənbəyi olaraq geniş istifadə olunur.
Dastanlar adətən başlanğıc (qəhrəmanın təqdimatı), əsas hadisələr (mübarizə, macəra), kulminasiya (qarşıdurma) və nəticə (qələbə və ya faciə) mərhələlərindən ibarət olur.
Dastanlar şifahi ənənə ilə nəsildən-nəslə ötürülür, yazıya köçürülür, aşıq məclislərində, folklor tədbirlərində ifa və təbliğ olunur.
Nağıl əsasən fantaziya və uşaq təxəyyülünə yönəlik qısa mətn, dastan isə real və ya əfsanəvi qəhrəmanların həyatına, tarixi və sosial motivlərə əsaslanan böyük həcmli epik əsərdir.
