Çovğun: Yaranma Səbəbləri, İqtisadi Təsirləri

Azərbaycanın iqlimi, coğrafi mövqeyi və təbii sərvətləri ölkəmizə füsunkar gözəllik, bərəkət və zənginlik bəxş etsə də, təbiətin qəzəbli və təhlükəli ünsürləri arasında ən güclü və qorxulularından biri məhz çovğun – qar fırtınasıdır. Çovğun, bəzən yalnız şəhər və kənd həyatını iflic etmir, həm də insan, heyvan və infrastruktur üçün ciddi təhlükələr yaradır. Xüsusən dağlıq və aran bölgələrimizdə qış mövsümünün sərt keçdiyi illərdə, çovğun Azərbaycanın həyatında və tarixində dramatik izlər qoymuş, yerli əhali üçün həm imtahan, həm də canlılıq mənbəyi olmuşdur.

Çovğun təkcə Azərbaycana deyil, dünyanın bir çox ölkəsində ən təhlükəli təbiət hadisələrindən sayılır. Qərbdə “blizzard”, Rusiyada “metel”, Anadolu türkcəsində “tipi” adlandırılan qar fırtınası, güclü külək, intensiv qar yağışı və çox vaxt don, sıfır görünüş, yol qəzaları, həyat təhlükəsi və enerji çatışmazlığı ilə müşayiət olunur. Tarix boyu, çovğun həm kənd təsərrüfatı, həm nəqliyyat, həm də insan həyatına böyük təsir göstərib, fəlakət və ölümlərlə nəticələnib.

Çovğun – təbiətin qüdrətini, fəsillərin sərtliyini, insan və təbiət münasibətlərinin dinamikasını simvolizə edən hadisədir. O, bir tərəfdən təhlükə, digər tərəfdən isə həyat üçün sınaq, mübarizə, bəzən də kollektiv həmrəylik və yardımlaşma üçün imkan yaradır. Xüsusən kənd və dağ icmalarında, çovğun vaxtı ənənəvi həmrəylik, kəndli zəhməti, qonşuluq, xeyirxahlıq kimi dəyərlər daha da aktuallaşır. Qış fəsli Azərbaycanda həm xalq folklorunda, həm də sosial yaddaşda çovğun və fırtına ilə həmişə assosiasiya olunub; atalar sözlərində, nağıllarda, aşıq şeirlərində bu mövzuya geniş yer verilib.

Çovğunlar təbiətdə təkcə iqlim hadisəsi kimi deyil, həm də sosial, iqtisadi və psixoloji aspektləri ilə gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilə bilir. Yol qəzaları, məktəb və iş yerlərinin bağlanması, kənd təsərrüfatında məhsul itkisi, enerji və su təminatında fasilələr, humanitar fəlakətlər və bəzən də həyatla ölüm arasında mübarizə… Bütün bunlar çovğunun həyati reallıqlarıdır.

Müasir dövrdə iqlim dəyişikliyi, qlobal istiləşmə, qışın qeyri-sabit və dəyişkən keçməsi çovğun hadisələrinin intensivliyini və proqnozlaşdırılmasını daha da çətinləşdirib. Elm adamları və meteoroloqlar çovğunun yaranma səbəblərini, əlamətlərini, proqnoz metodlarını və mümkün fəsadlarını öyrənməklə yanaşı, insanların, dövlət qurumlarının və yerli icmaların bu fəlakətə hazırlıqlı olmasını tövsiyə edirlər.

Çovğun Nədir? Elmi Təsviri

Çovğun – intensiv qar yağışı, güclü külək və əksər hallarda çox aşağı temperatur ilə xarakterizə olunan, qısa müddətdə böyük miqdarda qarın yerdən qoparıb, yenidən atmosferə qaldırılması və yaşıldan ağ görünüşlü, təhlükəli hava hadisəsidir. Bu proses nəticəsində görünmə məsafəsi 1 km-dən az, bəzən isə 100 metrə qədər enir. Çovğun zamanı küləyin sürəti 15-20 m/s (54-72 km/saat) və daha çox olur, qar dənələri yatmış vəziyyətdəki qar örtüyünü qoparıb, dövr etdirməklə yollarda, tarlalarda və şəhərlərdə fəlakətli vəziyyət yaradır.

Çovğun meteoroloji təsnifatda “qar fırtınası”, “tipi” və ya “blizzard” adlanır. Qarın və küləyin birgə təsiri ilə, bəzən heç yağış olmadan belə, yerdəki qar güclü küləklə atmosferə qaldırılır və sıx duman effekti yaradır. Bu prosesdə görünüş kəskin azalır, yollar bağlanır, elektrik xətləri qırılır, insan və texnika üçün təhlükəli vəziyyət yaranır.

Çovğunların Yaranma Səbəbləri və Mexanizmi

Çovğun, bir neçə meteoroloji və atmosfer amilinin üst-üstə düşməsi nəticəsində meydana gəlir:

• Güclü külək: Yüksək təzyiqli hava kütlələrinin aşağı təzyiqli zonalara hərəkəti, Arktika və ya Sibir kimi soyuq hava kütlələrinin ölkə üzərinə irəliləməsi, lokal və regional təzyiq fərqləri.
• Soyuq hava: Qarın əriməsi və donması, atmosferdə yüksək rütubət və aşağı temperatur.
• Qar örtüyü: Əvvəlcədən düşmüş qarın səthdə olması, onun külək təsiri ilə asanlıqla atmosferə qalxması.
• Relyef: Dağlıq, meşəlik və açıq düzənlik ərazilərdə çovğun fərqli intensivlik və təsir gücünə malik olur.

Çovğun əsasən yanvar, fevral aylarında, Aran və dağətəyi bölgələrdə, xüsusən də Böyük Qafqaz və Kiçik Qafqaz dağlarının şimal və qərb yamaclarında daha tez-tez müşahidə olunur.

Çovğunların Təsnifatı

Çovğunlar intensivliyinə və yaranma şəraitinə görə bir neçə növə bölünür:

• Təmiz çovğun (tipi): Yağışsız, yerdəki qarın güclü küləklə qaldırılması və atmosferdə dövr etməsi nəticəsində yaranır.
• Qar çovğunu: Həm yeni qar yağır, həm də külək və temperatur dəyişikliyi nəticəsində qar atmosferdə intensiv dövr edir.
• Qısa müddətli çovğun: Adətən 1-3 saat davam edir, yerli təsir güclüdür.
• Uzunmüddətli və fəlakətli çovğun: 6-48 saat və daha uzun çəkə bilər, geniş əraziləri əhatə edir, sosial-iqtisadi həyatı iflic edir.

Çovğunların Tarixi və Azərbaycanda Böyük Çovğunlar

Tarix boyu Azərbaycanda və regionda böyük çovğun hadisələri yaddaşlarda qalıb. Qafqaz tarixində, xüsusilə XIX və XX əsrlərdə dəfələrlə kütləvi insan itkiləri, heyvan tələfatı və kənd təsərrüfatında məhsul itkisi ilə nəticələnən çovğunlar baş verib. 1969, 1985 və 2012-ci illərdə Azərbaycanın Quba, Qusar, Şamaxı, Göygöl, Tovuz kimi rayonlarında tarixə düşmüş fəlakətli çovğunlar qeydə alınıb. Dağ yollarının aylarla bağlanması, kəndlərin enerji və su təchizatında fasilələr, xilasetmə işlərinin çətinləşməsi, məktəb və iş yerlərinin bağlanması bu hadisələrin sosial təsirini artırıb.

Çovğunun Sosial və İqtisadi Təsirləri

Çovğunlar bir sıra sahələrdə böyük problemlər yaradır:

• Nəqliyyat: Yolların bağlanması, qəza halları, avtomobil və qatarların hərəkətinin dayanması.
• Enerji: Elektrik xətlərinin qırılması, istilik sistemlərinin sıradan çıxması, enerjinin kəsilməsi.
• Səhiyyə: Hərəkət məhdudiyyəti, tibbi yardıma çıxışda çətinlik, hipotermiya, donvurma və xəsarətlər.
• Kənd təsərrüfatı: Heyvanların tələfatı, məhsulun itirilməsi, əkin və maldarlıqda fəsadlar.
• Təhsil və sosial həyat: Məktəb və iş yerlərinin bağlanması, əhalinin izolyasiyası və psixoloji təsirlər.

Azərbaycan Coğrafiyasında Çovğun Riski

Azərbaycanın iqlim və coğrafi müxtəlifliyi ölkənin bəzi ərazilərində çovğun riskini artırır:

• Quba, Qusar, Şamaxı, Göygöl, Daşkəsən, Tovuz kimi dağlıq rayonlar çovğun hadisələrinə daha çox məruz qalır.
• Şimal və şimal-qərb küləkləri, Qafqaz dağlarının yerləşməsi, Aran bölgəsinin bəzi hissələrində də çovğunlara şərait yaradır.
• Bəzi kənd və dağ yollarında çovğunlar nəqliyyatı tam iflic edə bilər, xüsusilə qışda ərzaq və yanacaq çatışmazlığı baş verir.

Çovğuna Qarşı Hazırlıq və Müdafiə Tədbirləri

Müasir dövrdə çovğun riskinin azaldılması üçün aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilir:

• Erkən xəbərdarlıq sistemləri: Meteoroloji proqnozlar, xəbərdarlıqlar, SMS və mobil tətbiqlər.
• Yolların vaxtında təmizlənməsi: Qar təmizləmə texnikasının səfərbər olunması, duz və qum səpilməsi.
• İnsanların məlumatlandırılması: Təhlükəsizlik qaydaları, evdən çıxmamaq tövsiyələri, ehtiyat ərzaq və su ehtiyatı.
• Enerji və istilik sistemlərinin ehtiyatı: Generatorlar, portativ istilik cihazları, mobil rabitə vasitələri.
• Kənd və dağ icmalarında həmrəylik: Qonşuluq yardımı, xilasetmə və könüllü dəstələr.

Çovğunların Proqnozu və Elmi-Texnoloji Yeniliklər

Çovğunların dəqiq proqnozlaşdırılması müasir meteorologiyada ən çətin məsələlərdən biridir. Radar, peyk şəkilləri, yerüstü hava stansiyaları və iqlim modelləri çovğunun yaranma və hərəkət trayektoriyasını izləməyə imkan verir. Azərbaycanda Hidrometeorologiya Xidməti müasir texnologiyalara əsaslanaraq, ölkə ərazisində çovğun riskinin vaxtında proqnozlaşdırılması və ictimaiyyətin məlumatlandırılması üçün müasir sistemlər tətbiq edir.

Çovğun və Azərbaycan Folklorunda, Ədəbiyyatında Yeri

Çovğun Azərbaycan xalq yaddaşında, nağıllarında və folklorunda xüsusi yer tutur. Çovğunlu qış gecələri, aşıq dastanları, “Qış gecəsi”, “Çovğun” və digər ədəbi nümunələrdə bu hadisə həm bədii obraz, həm də həyati təhlükə, insan iradəsi və birliyinin simvolu kimi təqdim olunur. “Çovğunda dost tanınar” atalar sözü, kəndin birgə mübarizəsi, böhran zamanı insanlığın sınağı kimi ifadə edilir.

Çovğun Zamanı Təhlükəsizlik Qaydaları

Çovğunların Ekoloji və İqlim Dəyişikliyində Rolu

Qlobal iqlim dəyişikliyi fonunda çovğun hadisələrinin coğrafiyası, intensivliyi və tezliyi dəyişir. Elmi araşdırmalara görə, bəzi bölgələrdə qış fırtınalarının güclənməsi, bəzilərində isə zəifləməsi müşahidə edilir. Qar örtüyünün azalması, anomal istilər, dəyişkən hava şəraiti gələcəkdə çovğunların proqnozunu və qarşısını almağı çətinləşdirir. Bununla belə, çovğunun torpaq və su ehtiyatlarının bərpasında, ekosistemin dinamikasında rolu da unudulmamalıdır.

Çovğun və İnsan Psixologiyası

Çovğun təkcə fiziki təhlükə deyil, həm də sosial və psixoloji təsirlərə malikdir. Qapalı qalmaq, uzun müddət izolyasiya, informasiya çatışmazlığı, gündəlik həyatın pozulması insanlar üçün stress, qorxu və təşviş yarada bilər. Bu baxımdan, çovğunlar həm də sosial-psixoloji test, kollektiv ruhun və ailə birliyinin yoxlanılmasıdır. Kəndlərdə çovğun vaxtı ənənəvi kollektiv həyat, birlik, bir-birinə dəstək və ünsiyyət insanları bu fəlakətdən qoruyur.

Çovğun Azərbaycan və dünya iqlimində təbiətin həm gücünü, həm də gözəlliyini, təhlükəsini və insan iradəsinin sınağını göstərən hadisədir. Müasir dövrdə iqlim dəyişikliyi, texnoloji yeniliklər, kollektiv həmrəylik və maarifçilik sayəsində çovğunun fəsadları azalsa da, bu hadisə hələ də təbiətin gücünü və insanın ona qarşı həssaslığını bir daha xatırladır. Hər kəs çovğun təhlükəsinə qarşı hazırlıqlı olmalı, ehtiyat tədbirlərinə riayət etməli və kollektiv həmrəyliyin gücünə inanmalıdır.

Ən Çox Verilən Suallar