“Çovğun” Sözünün Mənası: Etimologiyadan Folklora, Elmi İstifadə

Dil, xalqın min illər boyu təbiət və cəmiyyət həyatını, məişətini, ətraf aləmi dərk və təsvir etdiyi, mənəvi və mədəni sərvət kimi qoruduğu canlı bir orqanizmdir. Hər bir söz – min illərdən bəri daşdan-daşa, ağızdan-ağıza keçən, xalq yaddaşında kök salan, həyatın, təbiətin, insanın hisslərini və dünyagörüşünü özündə yaşadan bir abidədir. “Çovğun” sözü də məhz belə qədim, obrazlı, həm məna, həm də tarixi baxımdan zəngin və çoxqatlı sözlərdəndir. Qış fəsli, qar, külək, fırtına, sərt təbiət hadisəsi, xalq ədəbiyyatında və gündəlik danışıqda tez-tez işlədilən bu söz, Azərbaycan dilində və xalq yaddaşında xüsusi bir yeri tutur.

Etimoloji Yanaşma: “Çovğun” Sözünün Kökləri

“Çovğun” sözü Azərbaycan dilində həm təbii hadisə, həm də geniş metaforik məna daşıyan qədim bir sözdür. Etimoloji baxımdan, bu sözün kökü qədim türk dillərinə dayanır. Türk dillərində “çov”, “çovuq”, “çavuq”, “çavun” kimi formalar “qarışıq”, “qovğalı”, “bərk”, “həyəcanlı” mənalarını verib. “-ğun” şəkilçisi isə təsir, proses və ya vəziyyət bildirən formadır. Yəni “çovğun” – qarışıq, azğın, bərk, güclü təbiət hadisəsi deməkdir.

Qədim mənbələrdə, xüsusilə Orxon-Yenisey yazılı abidələrində “çov-“, “çovğun” kök formasında olmasa da, “çovuq” (qarışıq, tozanaqlı), “çovla” (qarışdırmaq, dağıtmaq) tipli sözlər rast gəlinir. Dilşünasların fikrincə, “çovğun” sözü türk xalqları arasında ən geniş yayılmış, təbiətdə bərk qar, külək, qasırğa, tufan mənasını ifadə edən arxaik leksik vahiddir.

Lüğəvi Mənalar: Sözün Ənənəvi və Müasir İzahları

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “çovğun” – “şiddətli küləklə müşayiət olunan qar fırtınası, qar və küləyin birgə təbiət hadisəsi, insan üçün təhlükəli və sərt qış hava şəraiti” kimi izah olunur. Sözün müasir terminoloji mənasında, çovğun həm də meteorologiyada “qarın və ya qar örtüyünün güclü külək təsiri ilə atmosferə qaldırılması və yerin görünməz hala gəlməsi” kimi başa düşülür.

Gündəlik dildə isə “çovğun” ifadəsi təkcə qar və küləyi deyil, həm də ümumiyyətlə hər hansı qarışıq, qarmaqarışıq, bərk və çətin şəraiti, sarsıntını da bildirir. Məsələn, “işdə çovğun var” deyəndə, işdə qarışıqlıq, gərginlik nəzərdə tutulur. Uşaq folklorunda, nağıllarda “çovğunlu gecə”, “çovğunlu yol”, “çovğunda dost tanınar” deyimləri həm təbiət, həm də həyat sınağının metaforasıdır.

Çovğun Sözünün Folklor və Ədəbiyyatda Yeri

Çovğun Azərbaycan xalq şeirində, dastanlarında, lətifələrində, nağıllarında çox işlədilən simvolik obrazlardan biridir. Aşıqların qış gecələrində çaldığı dastanlarda, el havalarında, “Aşıq Qərib”, “Koroğlu”, “Əsli və Kərəm” kimi epik mətnlərdə çovğun – qəhrəmanlıq, iradə, sınaq, bəzən də ayrılıq və təhlükə obrazı kimi təqdim edilir.

“Çovğunlu yollar”, “çovğunlu dağlar”, “çovğunda qalan karvan” ifadələri həm məcazi, həm də real hadisələrə işarədir. Atalar sözləri və məsəllərdə (“Çovğunda dost tanınar”, “Çovğun qapını döyəndə, həmrəylik bilinir”) çovğun yalnız hava deyil, həm də kollektiv həyatın və əxlaqi dəyərlərin sınağıdır.

Çovğunun Coğrafi və İqlimlə Bağlı Mənaları

Çovğun sözünün semantikasında əsas təməl onun təbii-iqlim hadisəsi olmasıdır. Qış fəsli Azərbaycanda və ümumilikdə Orta Asiya, Qafqaz, Sibir, Rusiya, Anadolu kimi türk və qeyri-türk xalqlarının məskunlaşdığı soyuq regionlarda çovğun xüsusi mövsümi hadisə kimi təsvir olunub.

Coğrafi lüğətlərdə “çovğun” termini ilə daha çox Quba, Qusar, Şamaxı, Qərb və Şimal-Qərb rayonları kimi bölgələrdə qış aylarında müşahidə olunan güclü qar və külək hadisələri təsvir edilir. Dağ kəndlərində bu söz həyatın ayrılmaz bir parçasıdır; çovğunla mübarizə, qışa hazırlıq, kollektiv həmrəylik və ehtiyatlılıq ənənələrinin birbaşa davamıdır.

Sözün Məcazi və Metaforik İstifadəsi

Azərbaycan ədəbi dilində, publisistikada və gündəlik nitqdə “çovğun” sözü həm də güclü metaforik potensiala malikdir. İctimai-siyasi hadisələrin, şəxsi həyatın, psixoloji vəziyyətin təsviri zamanı işlədilir: “Çovğunlu dövrlər”, “Çovğunlu illər”, “Çovğun kimi keçən həyat”, “Çovğunlu fikirlər”, “İçimdə çovğun qopur” və s. Bütün bu ifadələr, çətin, qarışıq, sarsıntılı, gərgin zaman və vəziyyətləri obrazlı və dərin emosional çalarlarla çatdırır.

Müasir Terminologiya və Elmi İstifadə

Meteorologiya və təbiət elmlərində “çovğun” konkret bir termin kimi işlədilir: Qar örtüyünün, qar yağışının, güclü küləyin birgə müşahidə olunduğu hadisədir. Beynəlxalq terminologiyada “blizzard”, rus dilində “metel”, Anadolu türkcəsində “tipi” kimi ekvivalentləri var. Elmi məqalələrdə və hava proqnozlarında çovğun hadisəsi – qarın güclü külək vasitəsilə atmosferə qaldırılıb, yolların, binaların və infrastrukturun iflic edilməsi kimi səciyyələndirilir.

Dilçilikdə Sözün Qrammatik və Leksik Xüsusiyyətləri

Azərbaycan dilinin qrammatik sistemində “çovğun” ismin növündən olan, cins, hal, çoxluq şəkilləri qəbul edən bir söz kimi təsnif edilir: çovğunlar, çovğunun, çovğunda, çovğunsuz, çovğunlu və s. Sözün tərkibində “çov” kök, “-ğun” isə isim düzəldici şəkilçidir. Eyni kökdən “çovğunlu”, “çovğunsuz”, “çovğunluq” və s. törəmə sözlər də yaranır.

Çovğun Sözünün Sinonim və Antonimləri

Çovğun sözünün sinonimləri arasında qar fırtınası, qar tufanı, küləkli qar, tipili hava kimi ifadələr var. Antonimləri isə – “sakit hava”, “aydın gün”, “isti mövsüm”, “bahar havası” və s. hesab olunur. Fərqli bölgələrdə çovğun sözünün yerinə bəzən “tipi”, “boran”, “ağ fırtına”, “qara fırtına” kimi yerli dialektlərdən alınma sözlər işlədilir.

Sözün Tarixi və Arxaik Qatları

Tarixi mənbələrdə çovğun sözü yalnız Azərbaycan deyil, qədim türk dillərində, hətta monqol və Altay xalqlarının şifahi və yazılı mətnlərində də rast gəlinir. Sözün arxaik formaları, tozanaq, tufan, küləkli qar, tipili gecə, ağu kimi işlənməsi, onun geniş yayılmış qədim bir leksik vahid olduğunu göstərir.

“Çovğun” Sözünün Əsas Leksik Mənaları

“Çovğun” Sözünün Mədəni və Psixoloji Təsiri

Sözün bədii və psixoloji təəssüratı çox güclüdür. Uşaqlar üçün çovğun – təhlükə, qorxu, bəzən də romantik macəra simvoludur. Böyüklər üçün isə sınaq, soyuq, əziyyət və kollektiv birliyin, həmrəyliyin dəyərini xatırladır. Çovğunla bağlı ənənələr, nağıllar, bayatılar, hətta inam və rituallar xalq ruhunda yaşamaqda davam edir.

Çovğun Sözünün Digər Dillərdə Qarşılığı

Azərbaycan dilindəki “çovğun” sözü digər türk və qeyri-türk dillərində müxtəlif formalarda işlədilir:

• Türkiyə türkcəsi: “Tipi”
• Qazax, qırğız, başqırd, tatar: “Buuran”, “Boran”, “Şaxtalıq”
• Rus dili: “Metel”
• İngilis: “Blizzard”, “Snowstorm”
• Fars: “Tofan-e barfi”
  Bu, sözün universal, qlobal bir hadisəni və təsviri ehtiva etdiyini göstərir.

“Çovğun” Sözünün Müasir Cəmiyyətdə Əhəmiyyəti

Müasir dünyada “çovğun” təkcə təbiət hadisəsi deyil, həm də sosial, siyasi, iqtisadi proseslərin, şəxsi həyatın sarsıntılarının bədii və obrazlı təsviri kimi işlədilir. Sosial şəbəkələrdə, xəbərlərdə, gündəlik söhbətlərdə “çovğun kimi hadisələr”, “psixoloji çovğun”, “daxili çovğun” ifadələri populyardır. Beləliklə, bu söz həm məkan, həm zaman, həm də vəziyyət kodlaşdıran canlı, çoxmənaqlı və dinamik bir söz kimi xalqın dil və mədəniyyət yaddaşında yaşamağa davam edir.

Çovğun sözü Azərbaycan dilində yalnız qışın sərt hadisəsini deyil, həm də xalq ruhunun, birliyin, sınağın, kollektiv mübarizənin və təbiətlə insan münasibətlərinin simvoludur. Bu söz həm qədim, həm də yeni nəsillər üçün təbiət hadisəsi, psixoloji vəziyyət, ədəbi obraz, həyat tərzi və dil abidəsi olaraq yaşayır və işlənir. Onun etimologiyası, semantikası və mədəni dəyəri bizim dilimizin zənginliyini və xalqımızın dünyagörüşünü bir daha nümayiş etdirir.

Ən Çox Verilən Suallar