Dəxi : Lüğəvi Mənası, Klassik Ədəbiyyatda İşlənməsi

Dəxi sözü Azərbaycan dilində daha çox klassik ədəbiyyat və şifahi xalq danışıq dilində rast gəlinən, kökü qədim türk və fars dillərinə gedib çıxan bir ifadədir. Bu sözün əsasında “dəx” kökü dayanır ki, o da “daha”, “yenə”, “bundan əlavə”, “üstəlik”, “əlavə olaraq” mənalarına malikdir. Dəxi sözü birbaşa olaraq həm məzmun, həm də funksional cəhətdən, birinci növbədə, danışıqda və ədəbiyyatda fikrin, hadisənin, təsvirin davam etdirilməsi, əlavə olunması məqsədilə işlədilir.

Klassik Azərbaycan şeirlərində, dastanlarda, rəvayətlərdə və qədim mətnlərdə “dəxi” ifadəsi fikrə yeni qat, yeni informasiya və ya vurğu gətirmək üçün geniş istifadə olunub. Fars və ərəb dillərində bu məna “zidən”, “baz”, “yenidən”, “daha” kimi sinonimlərə malikdir.

Dəxi sözünün lüğəvi və qrammatik mənaları

Dəxi sözü Azərbaycan dili lüğətlərində əsasən bir neçə semantik çalarda qeyd edilir:

• Yenə, təkrar, bir daha: Ən geniş işlənmə forması budur. Məsələn, “O, dəxi gəldi” – “O, yenə gəldi”.
• Əlavə olaraq, bundan başqa, üstəlik: Danışıq və yazıda ardıcıl hadisə və ya fikri vurğulamaq üçün istifadə edilir. Məsələn, “Bu işi bitirdim, dəxi başqa bir iş tapdım”.
• Hələ də, artıq, daha: Bəzən zaman çaları bildirir və hadisənin davamını göstərir.

Dəxi, klassik mətnlərdə ədat və ya bağlayıcı kimi çıxış edir. Onun köməyilə cümlələrdə fikrin təkrarı, uzadılması və ya yeni hadisənin əlavə edilməsi həyata keçirilir.

Dəxi sözünün klassik ədəbiyyatda işlənməsi

Dəxi ifadəsi Azərbaycan klassik poeziyasında, xüsusən Nizami, Füzuli, Xətai, Vaqif, Natəvan kimi şairlərin yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Burada “dəxi” sözü bədii təsvirə, söz oyunu və fikrin təkrar vurğusuna xidmət edir. Şairlər bəzən “dəxi” vasitəsilə hiss, məna və bədii yükü gücləndirirlər.

Məsələn, Füzulinin qəzəllərində:
“Ey pəri, eşqin yenə dəxi oldu bəla,
Dərdimin dərdinə dəxi də dərman olmaz.”

Bu nümunədə “dəxi” sözü həm əlavə vurğu, həm də poetik axıcılıq yaradır.

Dəxi sözünün şifahi xalq dilində və folklorda işlənməsi

Şifahi xalq dilində dəxi sözü uzun illər boyunca gündəlik danışıqda, atalar sözləri, lətifələr və folklor nümunələrində istifadə olunub. Bu, xalq danışığında fikrin yenilənməsi, bir şeyin təkrar baş verməsi və ya əvvəlki hadisəyə əlavə izah verilməsi üçün əsas vasitələrdən biridir.

Məsələn, yaşlı nəsil insanlardan tez-tez bu tip cümlələr eşitmək olar: “İşini gör, dəxi mənə mane olma.” və ya “Dəxi belə iş olmasın!” Bu cür istifadələr dilin canlı, obrazlı və emosionallığını artırır.

Dəxi sözünün sintaktik və üslubi funksiyaları

Dəxi sözü sintaktik baxımdan bir neçə funksiya daşıyır:

• Ədat kimi: Fikri qüvvətləndirmək, təkrar və ya əlavə məna qatmaq üçün işlənir.
• Bağlayıcı kimi: İki və ya daha çox cümləni, fikri və ya hadisəni bir-birinə bağlayır, ardıcıllıq yaradır.
• Vurğulayıcı vasitə: Fikri və ya hadisəni bir daha ön plana çıxarmaq üçün istifadə olunur.

Üslubi baxımdan isə dəxi daha çox klassik, poetik və bədii mətnlərdə, eləcə də emosional, xalqvari danışıqda populyardır. Müasir ədəbi dildə bu söz nisbətən az istifadə olunur, lakin klassik irsdə, folklorda və bəzən də sarkazm, yumor üçün işlədilən nitq növlərində aktualdır.

Dəxi və sinonimləri

Dəxi sözünün Azərbaycan dilində bir neçə sinonimi və yaxın mənalı ifadəsi var:

• Yenə, bir daha, təkrar: Fikrin, hadisənin yenilənməsini bildirir.
• Əlavə olaraq, üstəlik, bundan başqa: Fikrə yeni məqam əlavə edir.
• Hələ də, artıq, daha: Davam, nəticə və ya hal bildirir.

Hər bir sinonim müəyyən kontekstdə dəxi ilə əvəz oluna bilər, lakin bu söz özündə daha çox poetik, arxaik və bədii çalar daşıyır.

Dəxi sözünün tarixi və inkişaf yolu

Dəxi sözü tarixi baxımdan qədim türk dillərinə, eləcə də orta fars dilinə bağlıdır. Orta əsrlərdən bəri Azərbaycan türkcəsində ədəbiyyat və şifahi danışıq vasitəsi kimi işlədilir. Osmanlı türkcəsində də “deha”, “dexi”, “dahi” formalarında oxşar mənalarla istifadə olunub. Tarixi mətnlərdə “dəxi” daha çox rəsmi, bədii və dini leksikonda rast gəlinir.

XX əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycan dili müasirləşdikcə, bu söz daha çox klassik və folklorik mətnlərdə qorunub saxlanıldı. Lakin müasir yazılı və şifahi dildə onun istifadəsi xeyli azalıb, yerini “yenə”, “daha”, “bir daha”, “əlavə olaraq” kimi sözlər alıb.

Dəxi sözünün dialektlərdə və regional xüsusiyyətləri

Azərbaycanda bəzi region və dialektlərdə “dəxi” sözünə hələ də təsadüf etmək mümkündür. Xüsusən Qarabağ, Şirvan, Gəncəbasar, Naxçıvan bölgələrində bu söz bəzən danışıqda və xalq ədəbiyyatında işlənir. Regional leksikada dəxi sözü əvəzinə “dəhi”, “dahi” kimi formalar da mövcuddur.

Bu dil özəlliyi bölgənin dil və mədəniyyətinin qədim qatlarını, arxaik ifadə ehtiyatını qoruyub saxlamasının göstəricisidir.

Dəxi sözünün müasir dövrdə işlənməsi və nümunələr

Müasir ədəbi dil və publisistikada dəxi sözü çox nadir hallarda işlədilir. Əsasən klassik ədəbiyyat nümunələri, elmi-tarixi məqalələr, folklor tədqiqatlarında, bəzi müasir yazıçı və şairlərin poetik üslubunda rast gəlinir.

Müasir danışıqda isə onun yerini “yenə”, “daha”, “bir daha” və s. ifadələr tamamilə tutub. Lakin ədəbi və intellektual mühitdə klassik nümunələrdən bəhs edərkən, elmi araşdırmalarda və ya bədii üslubda bu söz istinad üçün işlədilə bilər.

Dəxi sözünün digər türk və fars dillərində paralelləri

Dəxi sözünün digər türk və fars dillərində də paralelləri mövcuddur. Orta əsr fars poeziyasında “baz”, “zidən” kimi sözlər, Osmanlı və çağdaş Türkiyə türkcəsində isə “yine”, “bir daha”, “dahi” ifadələri həmin semantik sahədə işlədilir. Bu paralelliklər dilin ümumtürk və ümumşərq dil məkanında necə yayıldığını, semantik qohumluğu göstərir.

Dəxi sözünün bədii-estetik rolu və Azərbaycan dilində yeri

Dəxi sözü Azərbaycan dilinin poetik-estetik ifadə arsenalında xüsusi yer tutur. Klassik şeirlərdə onun işlədilməsi dilin zənginliyini, emosional çalarını və bədii təsir imkanlarını artırır. Müasir oxucu üçün bu söz həm arxaik, həm də bədii çalarlı səslənir və klassik ədəbiyyat nümunələrinə marağı artırır.

Bu söz həm də milli-mədəni yaddaşımızda, folklor və aşıq yaradıcılığında köklü iz buraxıb. Hər bir azərbaycanlı üçün “dəxi” sözünün məna yükü, köhnə və bədii ədəbiyyatda, atalar sözlərində və şifahi mətnlərdə xüsusi nostalji hiss doğurur.

Dəxi sözü Azərbaycan dili və ədəbiyyatında arxaik, poetik və bədii ifadə vasitəsi kimi mühüm rol oynamışdır. Onun mənası “yenə”, “bir daha”, “əlavə olaraq”, “daha” və s. şəklində tərcümə olunsa da, klassik ədəbiyyat və folklorda bu sözün özünəməxsus üslub və emosional dəyəri var. Dəxi həm klassik ədəbi mətnlərin, həm də şifahi xalq danışığının canlı nümunəsi olaraq, dilimizin tarixi inkişafında, bədii-estetik zənginliyində mühüm iz qoyub. Müasir dövrdə istifadəsi azalsa da, dilin poetik, arxaik və milli-mədəni qatını anlamaq üçün dəxi sözünün araşdırılması vacibdir.

Ən Çox Verilən Suallar