Dilimizin zəngin morfologiyasında sözlərə məkan, aidlik və məsubiyyət çaları qatmaq üçün istifadə edilən “-dəki” şəkilçisi özünəməxsus funksiyaya malikdir. Bu şəkilçi nitqə canlılıq qazandırır, cümlədə məlumatın fokus nöqtəsini dəyişərək, məkan hüdudunun daxilində konkret obyektə diqqət yönəldir. Məsələn, “kitabxanadakı sükut” bir anda həm məkan, həm də vəziyyət barədə təsəvvür yaradır. Müəlliflər, jurnalistlər, alimlər və gündəlik danışıq aparan hər kəs “-dəki” vasitəsilə fikrini dəqiqləşdirir, məkan daxilindəki predmetin xassəsini müəyyənləşdirir. Sözönü və hallandırma üsulları ilə yanaşı, bu şəkilçidən düzgün istifadə həm üslubi, həm də qrammatik səlislik yaradır. “-dəki”nin yaranma prosesi qədim türkdilli mənbələrdə “teki”, “tagı” kimi formaların fonetik çevrilməsi ilə bağlıdır və bu, dilin tarix boyu keçdiyi fonetik yığcamlaşmanın bariz nümunəsidir. Müasir Azərbaycan türkcəsində söz kökünün cingiltili “d” samiti ilə başlayıb qapalı “ki” hecasında bitməsi fonetik baxımdan enerjili dayaq rolunu oynayır. Şəkilçinin işlevi yalnız məkanla məhdudlaşmır: bəzən məcazi məna yaradaraq sosial və ya situativ sərhədi də göstərir; “mövzudakı incəlik” misalında söz artıq fiziki məkandan kənara çıxıb intellektual bir konteksdə işlənir. Nitq praktikasında doğru tətbiq edildikdə bu şəkilçi fikri uzatmadan izah etməyə, cümləni ağırlaşdırmadan zəruri detalı təqdim etməyə kömək edir. Leksik yanaşma da göstərir ki, “-dəki” müxtəlif nitq hissələri ilə ahəngdar birləşir, istər isim, istər sifət, istərsə də sayla işlənərək məna dərinliyi yaradır.
Morfoloji Status Və Ümumiləşdirici Təyinat
“-dəki” analitik deyil, sintetik yolla yaradılan bitişik leksik-qrammatik şəkilçidir. O, adlıq halda olan ismin sonuna əlavə olunaraq sözönü funksiyasını daşıyan “-da, -də” hal şəkilçisi ilə nisbi əvəzlik mahiyyətli “ki” elementinin sintezindən yaranır. Morfoloji baxımdan şəkilçi yeni söz yaratmır, lakin sözün sintaktik qiymətini dəyişir: isim köklü söz birləşməsini sifət vəzifəsinə gətirir.
Beləliklə, “sinifdəki” sözündə “sinif” mübtəda ola biləcəyi halda, “sinifdəki kitab” ifadəsində “sinifdəki” artıq kitabın sifəti rolunda çıxış edir. Bu yolla hallandırılmış isimdən törəyən sifət yaranır və cümlədə aidlik əlaqəsi qurulur. Dildə funksional yığcamlıq yaratmaq baxımından bu üsul sözönü birləşmələrə əlverişli alternativ sayılır.
Fonetik Xüsusiyyətlər Və Ahəng Qaydası
Şəkilçi iki hecadan ibarətdir və vurğu ikinci hecanın “ki” hissəsinə düşür. Kökün son samitinin cingiltili və ya kar olmasından asılı olaraq “-dəki” və “-təkı” variantlarının tarixi formaları olsa da, müasir dilimizdə yalnız “-dəki/-dəki” cütlüyü qalır. Saitlə bitən köklərdə “d” əvvəli mühafizə olunur: “ada-dakı”, “toyda-dakı”. Samitlə bitən köklərdə eyni səs çərçivəsi saxlanır: “evdə-ki”, “məktəbdə-ki”.
Ahəng qanununun sərt tətbiqi olmadığı üçün “ki” hecası kökün son saitinə uyğun adaptasiya edilmir, hər zaman [ki] şəklində tələffüz edilir. Bu, şəkilçinin tanınmasını və vurğunu aydınlaşdırır. Konsonantın cingiltili olması fonetik enerji yaradır və sözün sonuna qəti vurğu əlavə edir.
Sintaktik Funksiya Və Cümlə Daxili Rolu
“-dəki” şəkilçisi təyin rolunda işlənir, tabeli quruluş yaradan atributiv bağlayıcı funksiya daşıyır. O, həm sadə, həm mürəkkəb, həm də qarışıq cümlələrdə mübtəda, tamamlıq, xəbər kimi digər üzvlərlə məna əlaqəsi qurur. “Pəncərədəki çiçək solub” cümləsində “pəncərədəki” təyin, “çiçək” mübtəda, “solub” xəbərdir; təyinlə mübtəda arasında sıx məkan əlaqəsi göstərilir.
Şəkilçi budaq cümlələrində izahlı funksiya daşıyır: “Müzakirələrdəki tənqidlər layihənin təkmilləşməsinə kömək etdi”. Burada “müzakirələrdəki” budaq cümlənin qısa forması kimi çıxış edərək əsas cümlə üzvlərini yükləmədən əlavə məlumat verir. Sintaktik elastiklik, lüzumsuz söz artırmadan informasiya zənginliyi yaratmaqda “-dəki”nin rolu danılmazdır.
Məkan Funksiyasının Təsnifatı
Birinci dərəcəli funksiya fiziki məkan sərhədi müəyyənləşdirməkdir. “Səhərdəki duman” ifadəsi təsvir edilən hadisənin konkret coğrafi yerdə baş verdiyini təyin edir. Sözün əvvəlindəki “-də” mübtəda ilə məkanı bağlayır, “ki” isə həmin məkan daxilindəki nisbi aidiyyəti təmin edir.
İkinci dərəcəli funksiya sublokus göstərici roludur. “Kitabxanadakı stol” strukturu kitabxananın özünü və stolun yerini eyni cümlədə birləşdirir. Beləliklə, “-dəki” cümlə üzvləri arasında məkan hiyerarxiyası qurur: əsas obyekt, onun yerləşdiyi yer və digər atributlar ciddi ahəngdarlıq yaradır.
Zaman Və Məcazi İstifadə
“-dəki” yalnız məkan deyil, zaman sərhədi də bildirə bilər. “Gecədəki səssizlik” misalında “gecə” zaman ifadəsi olduğuna görə şəkilçi zamandaxili vəziyyəti işarə edir. Bu zaman “-dəki” təyin etdiyi obyektin konkret zaman dilimindəki halını göstərir.
Məcazi sferada “ürəkdəki sevinc”, “baxışdakı kədər” kimi frazeoloji tərkiblər geniş yayılıb. Burada artıq fiziki məkan deyil, abstrakt vəziyyət göstərilir. Deməli, “-dəki” həm real, həm də metaforik məkan-zaman hüdudunu təsvir etmə gücünə malikdir.
Üslubi Çalarlar
Elmi-rəsmi üslubda “-dəki” sadə hallandırma yerinə qısa yol təqdim edir. “Hesabatdakı rəqəmlər” tərkibi “hesabatda qeyd olunan rəqəmlər” söz birləşməsinə nisbətən yığcam və dəqiqdir. Publisistik yazılarda “-dəki” vurğu yaratmaq üçün işlənir: “Məqalədəki əsas arqument” ifadəsi oxucunu məhz həmin argümentə fokuslayır.
Bədii sənətdə bu şəkilçi ritmik sətir bölgüsünü pozmadan cümlələrə əlavə semantik qat qatır. Məsələn, “Səhrada-daki yalnızlıq” poetik vurğunu gücləndirir və obrazın duyğusal yüklənməsini artırır.
Dialektoloji Nüanslar
Bəzi bölgələrdə “-dakı” variantı fonetik mühitdə “k” samitinin tonik zəifləməsi ilə “-daqı” kimi səslənə bilir. Lakin yazılı ədəbi dildə bu forma qəbul edilmir. Quba-Xaçmaz dialektində ara-sıra “-dəxi” deyilişlərinə rast gəlinir; bu, qədim “xi” (ki) variantının saxlanmasıdır.
Sosiolinqvistik tədqiqatlar göstərir ki, dialektal formalar əsasən yaşlı nəsilin şifahi danışığında qalmaqdadır. Şəhər mühitində orta və cavan nəsil ədəbi formaya üstünlük verir, çünki media və təhsil vahid normanı gücləndirir.
Şəkilçinin Maraqlı Kombinasiyaları
Şəkilçi təkcə sadə ismlə deyil, mürəkkəb sözlərlə və terminlərlə də birləşir. “Elektromaqnit dalğalardakı dəyişiklik” ifadəsində terminoloji dəqiqlik əlavə edir. “İnkişaf strategiyasındakı prioritetlər” birləşməsi isə rəsmi sənəd dilində tez-tez rast gəlinir.
Yazıçı dilində “pəncərədəki qızılgül qoxusu” misalı cümləyə poetik ahəng verir, “ki” hecasının sərt qapanışı təsvirin sanki gözlənilməz finalını yaradır. Belə kombinasiyalar linguo-stilistikanın sərhədlərini genişləndirir, yazıçıya geniş ifadə imkanları təqdim edir.
Dəki Şəkilçisi Üzrə Struktural Nümunələr
| Nümunə Söz Birləşməsi | Funksiya | Qısa İzah |
|---|---|---|
| Dosyedəki məlumat | Elmi-rəsmi | Müəyyən fayl daxilindəki informasiya |
| Yoldakı toz | Məkan təsviri | Fiziki səth üzərində yerləşmə |
| Gecədəki ulduzlar | Zaman təsviri | Zamanlaxəs situasiya |
| Ürəkdəki səs | Məcazi məkan | Daxili hiss və emosional hal |
| Qeydiyyatdakı düzəliş | Rəsmi sənəd | Saxlanmış məlumatda yeniləmə |
“-dəki” şəkilçisi Azərbaycan dilində həm morfoloji çeviklik, həm də üslubi zənginlik baxımından əvəzsiz alətdir. Fonetik quruluşunun yığcamlığı cümləyə tələffüzdə sərt ritm, yazıda isə qısa və dəqiq forma verir. Qrammatik funksiya etibarilə isimləri sifətə çevirərək atributiv əlaqə yaradır, informasiya bolluğunu lüzumsuz söz artırmadan çatdırmağa imkan verir. Tarixi kökləri qədim türk dillərinə bağlanmaqla yanaşı, müasir nitqdə də aktiv işlənməsi dilin canlılığını nümayiş etdirir. Şəkilçinin məkan və zaman hüdudunu paralel bildirməsi nitqdə çoxqatlılıq yaradır və fikri gücləndirir. Dialektal variantlar “-daqı” və “-dəxi” kimi formalar olsa da, ədəbi norma tək formaya üstünlük verir; bu da standartlaşdırma prosesinin nəticəsidir. Sahə mütəxəssisləri onu elmi tərtibatda, jurnalistlər analitik yazılarda, ədəbiyyatçılar bədii təsvirlərdə geniş istifadə edirlər. “-dəki”nin doğru işlədilməsi nitq mədəniyyətinin yüksəkliyini, fikrin seçmə vasitələrlə çatdırılma bacarığını göstərir. Gələcək nəsillər üçün dilin funksional potensialını qorumaqda bu cür şəkilçilərin öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Heyf ki, bəzən üslubi qarışıqlıq və zəruri vurğunun itməsi söz ehtiyatının yanlış istifadəsindən qaynaqlanır; düzgün yanaşma yazılı və şifahi ünsiyyətin keyfiyyətini artırar. “-dəki”nin sintaktik elastikliyi onu yalnız akademik sferada deyil, gündəlik danışıqda da dəyərli edir. Beləliklə, bu şəkilçi mövcud potensialını itirmədən, yeni mədəni və texnoloji reallıqlara adaptasiya olunaraq nitqimizə rəng qatmağa davam edəcək.
Ən Çox Verilən Suallar
“-dəki” adlıq halda olan ismin sonuna əlavə olunaraq məkan və ya zaman daxilindəki konkret obyektə, hadisəyə aidlik bildirir. Bu şəkilçi hər hansı yer və ya vaxt sərhədi daxilində mövcud vəziyyəti dəqiqləşdirmək məqsədi daşıyır.
Şəkilçi bitişik yazılır və kökdən sonra mütləq “d” samiti ilə başlayır: “evdəki”, “raportdakı”. Söz səməyə bitərsə, yenə də “d” samiti saxlanır: “ada-dakı”.
Əsasən isim kökləri ilə birləşir, nəticədə sifət funksiyalı söz yaranır: “sinifdəki”. Bəzi hallarda say, əvəzlik və ya feillə formalaşmış isimlərlə də işlənir: “birincidəki”, “sevdiyindəki”.
Fərq yoxdur, sadəcə fonetik uyğunlaşmaya əsasən “ə” və ya “a” saiti seçilir. Qapalı ön saitli köklərdə “-dəki”, açıq ön saitli köklərdə də “-daki” variantı işlənir: “kitabdakı”.
“Ürəkdəki ağrı”, “kitabdakı sirr”, “sözlərdəki sehr” kimi ifadələrdə şəkilçi metaforik məkan yaradır, fiziki yer deyil, daxili vəziyyəti göstərir. Bu, bədii təsvir gücünü artırır.
Quba-Xaçmaz və bəzi dağ dialektlərində “-daqı” və “-dəxi” formaları eşidilir. Lakin ədəbi norma, təhsil və KİV-də yalnız “-dəki/dakı” forması işlədilir.
Cümlədə təyin vəzifəsi daşıyır, müəyyən etdiyi isimlə birlikdə söz birləşməsi yaradır. Eyni zamanda izahlı budaq cümlənin qısa analoqu kimi əlavə məlumat verir.
Vurğu “ki” hecasına düşür. Söz sürətlə tələffüz olunsa da “k” samiti aydın deyilməlidir. Səs asimilasiyası baş vermir, “d” həmişə cingiltili saxlanılır.
Cümlə artıq “-da, -də” hal şəkilçisi və izahlı sözönü ilə aydın ifadə olunubsa, təkrarən “ki” əlavə etmək ağır sintaksis yarada bilər. Məsələn, “evdəki içindəki” kimi istifadədən çəkinmək lazımdır.
Ən çox rast gəlinən səhv şəkilçini ayrı yazmaqdır: “uşaqda ki” formasında. Doğru yazılış yalnız bitişikdir. Həmçinin “-dəki”ni cümlədə artıq söz kimi təkrarlamaq da sintaktik yüklənmə yaradır.
