Hər bir xalqın mədəniyyətində ölüm və dəfn mərasimi ən dərin, ən hörmətli və xüsusi mərasimlərdən biridir. Dəfn mərasimləri təkcə dini və mədəni adət-ənənələr deyil, həm də hüquqi və sosial qaydalara əsaslanır. Ölüm insan həyatının ayrılmaz və qaçılmaz sonudur; cəmiyyətin bu hadisəyə münasibəti, mərhumun son mənzilə yola salınması, ailə və yaxınlarına dəstək verilməsi, kollektiv yaddaş və insani borcun yerinə yetirilməsi min illər boyu formalaşmış kompleks bir sistemdir.
Azərbaycan cəmiyyətində dəfn adətləri həm İslam dininin, həm də qədim türk, zərdüşti, xristian və digər ənənələrin izlərini daşıyır. Dəfn zamanı mərhumun şərəflə yola salınması, mərasimlərin təşkil olunması, məzar yerlərinin seçimi, rəsmi sənədləşmə, sosial yardım, dəfn sahələrinin qorunması və idarə olunması kimi məsələlər isə artıq yalnız adət-ənənə deyil, eyni zamanda dövlət qanunvericiliyi ilə tənzimlənir.
Son illərdə urbanizasiya, əhalinin sıxlığı, ictimai səhiyyə, ekoloji və mülkiyyət məsələləri dəfn mədəniyyətinə yeni hüquqi və praktiki çağırışlar gətirmişdir. Müasir dövrdə dəfn sahələrinin idarə olunması, sanitar və ekoloji təhlükəsizlik, məzarların qorunması, sosial yardımlar və ödənişlər, şəxsi və ictimai maraqların balansı kimi məsələlər dövlətin diqqət mərkəzindədir.
Dəfnin Mədəni və Tarixi Kökü
Dəfn mərasimləri Azərbaycanın ən qədim adət-ənənələri sırasındadır. Qədim türk xalqlarında, alban, zərdüşti, xristian və islam dövründə mərhumun torpağa verilməsi, yas mərasimləri, ruhun yad olunması və məzar yerlərinin qorunması xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Dəfn mərasimləri kollektiv yaddaş, ailə və nəsil birliyi, din və dünyagörüşün göstəricisidir.
Azərbaycan kəndlərində və şəhərlərində dəfn mərasimi qohum-qonşunun birliyi, sosial həmrəylik və insani borcun ifadəsidir. Bütün bu mərasimlər zamanla dövlətin rəsmi nəzarəti və hüquqi qaydalarla daha sistemli və təhlükəsiz şəkildə həyata keçirilməyə başlamışdır.
Dəfn Haqqında Qanunvericiliyin Əsas Prinsipləri
Azərbaycanda dəfn məsələləri əsasən “Dəfn haqqında Qanun”, “Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında”, “Dini etiqad azadlığı haqqında”, habelə Mülki Məcəllə, Sosial yardım haqqında qanunlar və aidiyyəti icra hakimiyyəti orqanlarının qərar və qaydaları ilə tənzimlənir.
Əsas prinsiplər bunlardır:
- Hər bir vətəndaşın, habelə ölkə ərazisində vəfat edən xarici vətəndaşın dəfn olunmaq hüququ vardır.
- Dəfn dövlət və bələdiyyə nəzarətində olan rəsmi məzarlıqda və ya dini icmanın təsərrüfatında həyata keçirilə bilər.
- Mərhumun son istəyi, dini etiqadı və ailəsinin arzusu nəzərə alınmalıdır.
- Dəfnin təşkili, sanitar-epidemioloji qaydalar və ekoloji təhlükəsizlik prinsiplərinə uyğun həyata keçirilməlidir.
Dəfnin Təşkili və Rəsmi Sənədləşmə Prosesi
Dəfnin təşkili hüquqi və rəsmi prosedur tələb edir. Bir qayda olaraq, vəfat etmiş şəxsin dəfn olunması üçün aşağıdakı sənədlər tələb olunur:
- Ölüm haqqında tibbi şəhadətnamə (poliklinika və ya xəstəxanadan)
- Ölüm haqqında dövlət qeydiyyat şəhadətnaməsi (ASAN və ya rayon qeydiyyat şöbəsi)
- Dəfn üçün icazə və məzar yeri ayrılması haqqında sənəd (bələdiyyə və ya icra hakimiyyəti orqanı)
- Əgər dəfn xüsusi qoruqda və ya dini icmanın ərazisindədirsə, əlavə icazələr də tələb oluna bilər
Dəfn zamanı şəxsiyyət vəsiqəsi, pasport və bəzən notarial təsdiqlənmiş ailə üzvü statusu da tələb olunur.
Dəfn Yerlərinin İdarə Olunması və Qorunması
Azərbaycanda məzarlıqların idarə olunması əsasən yerli icra hakimiyyəti və bələdiyyələr tərəfindən həyata keçirilir. Məzarlıq əraziləri dövlət mülkiyyətindədir və onların salınması, genişləndirilməsi, abadlaşdırılması, sanitar və ekoloji qaydalara uyğun saxlanması qanunvericiliklə tənzimlənir.
Məzarlıqların yerləri, planlaşdırılması, sənədləşdirilməsi, məzar daşlarının və abidələrin qorunması, ictimai əhəmiyyətli tarixi məzarların siyahıya alınması və xüsusi rejimdə qorunması icra hakimiyyətinin və müvafiq orqanların vəzifəsidir
Dəfn Mərasimində Dini və Etik Tələblər
Azərbaycan çoxmillətli və dini müxtəlifliyə malik ölkə olduğundan, dəfn mərasimləri fərqli dini icmaların adətləri və tələbləri ilə icra olunur. Əksər hallarda, dəfn İslam qaydalarına (şəriətə) uyğun həyata keçirilir: mərhum yuyulur, kəfənlənir, dəfn namazı qılınır və torpağa verilir. Xristian, yəhudi və digər dinlərin dəfn mərasimləri isə öz dini qayda və ənənələrinə görə aparılır.
Qanunvericilik dini rituallara hörmətlə yanaşır, amma ictimai asayiş və sanitar qaydaları pozmamaq şərti ilə.
Sosial Yardımlar və Dövlət Dəstəyi
Azərbaycanda dövlət tərəfindən müəyyən kateqoriyadan olan şəxslərin (az təminatlı ailələr, müharibə veteranları, şəhid ailələri və s.) dəfn xərclərinin bir hissəsi və ya tam olaraq qarşılanır. Dövlət Sosial Müdafiə Fondu, bələdiyyələr və bəzən də dini icmalar tərəfindən dəfn üçün birdəfəlik maddi yardım, nəqliyyat və digər xidmətlər göstərilir.
Sosial yardımlar üçün əsasən ölüm şəhadətnaməsi, ailə tərkibi və sosial status barədə arayışlar tələb olunur. Dövlət dəfn üçün xüsusi qəbiristanlıq yerləri ayıra və dəfn xərclərini ödəyə bilər.
Dəfnin Ekoloji və Sanitar Tələbləri
Dəfn zamanı ekoloji və sanitar qaydalara riayət edilməsi zəruridir. Məzarlıq sahələrinin yer seçimi, dərinliyi, torpaq və su resurslarına təsiri, ətraf mühitə ziyan vurulmasının qarşısı qanunla alınır. Xüsusilə bulaq və içməli su mənbələri yaxınlığında məzarların qazılması, köhnə məzarlıqların yenidən istifadə olunması, məzarların standart dərinlikdə qazılması sanitar-epidemioloji qaydalara uyğundur.
Dəfn zamanı infeksion xəstəliklərdən vəfat edən şəxslərin dəfnində xüsusi tədbirlər görülür.
Dəfn Haqqında Qanunun Pozulmasına görə Cavabdehlik
Dəfn qaydalarını pozan, qanunsuz məzarlıq salan, məzar yerlərini dağıdan, ictimai asayişi və sanitar normaları pozan şəxslər “İnzibati Xətalar Məcəlləsi”, “Cinayət Məcəlləsi” və digər qanunvericilik aktları ilə məsuliyyət daşıyır. Qanunsuz məzarlıq salma, məzarların təhqir edilməsi, məzar daşlarının oğurlanması, dəfn zamanı ictimai asayişin pozulması inzibati və ya cinayət məsuliyyəti yaradır.
Məzarların Abadlaşdırılması və Qorunması
Məzarlıqda məzar yerlərinin abadlaşdırılması, məzar daşlarının və abidələrin qoyulması, yaşıllıqların salınması, suvarma və təmizlik işləri bələdiyyə və ailə tərəfindən yerinə yetirilir. Tarixi və mədəni əhəmiyyətli məzarlar dövlət mühafizəsinə alınır və xüsusi qeydiyyata alınır. Onların dağıdılması və ya dəyişdirilməsi qanunla qadağandır.
Dəfnin Alternativ Forması: Kremerasiya və Yeni Qaydalara Baxış
Azərbaycanda ənənəvi torpağa dəfn üstünlük təşkil etsə də, müasir dünyada kremerasiya (cəsədin yandırılması), dənizə basdırılma və digər alternativ dəfn formaları da müzakirə olunur. Qanunvericilik bu məsələlərdə əsasən ənənəvi dəfn prinsiplərini üstün tutur, alternativ formalar üçün isə xüsusi icazə və şərtlər nəzərdə tutula bilər.
Dəfn Proseduru və Hüquqi Qaydalar
| Prosedur | Tələblər və Qayda | Nümunə və Qısa Şərh |
|---|---|---|
| Ölümün təsdiqi | Tibbi şəhadətnamə, dövlət qeydiyyatı | Poliklinika, ASAN xidmət |
| Məzar yeri seçimi | İcra hakimiyyəti, bələdiyyə | Qəbiristanlıq idarəsi |
| Dəfn üçün icazə | Rəsmi sənəd, sosial status | Əlavə sənədlər (az təminatlı ailə və s.) |
| Dini mərasim | Dini icmanın iştirakı, dini qayda | Molla, din xadimi |
| Sosial yardım və dövlət dəstəyi | Dövlət və ya icma tərəfindən | Maddi yardım, nəqliyyat |
| Sanitar və ekoloji qaydalar | Standart dərinlik, su mənbəyindən aralı | Sanitariya-gigiyena qaydaları |
| Məzarlıq idarəçiliyi | Yerli icra və bələdiyyə orqanı | Abadlıq, təmizlik, qoruma |
| Abidə və tarixi məzarlar | Dövlət mühafizəsi | Tarixi şəxsiyyətlərin məzarları |
| Pozuntulara görə məsuliyyət | İnzibati və ya cinayət | Qanunsuz məzarlıq, məzar təhqiri və s. |
| Alternativ dəfn formaları | Xüsusi icazə və şərtlər | Kremerasiya, dəniz dəfni və s. |
Dəfn Haqqında Qanunun Beynəlxalq Təcrübədə Yeri
Bir çox ölkələrdə dəfn qaydaları oxşar prinsiplərlə tənzimlənir: insan ləyaqəti, sanitar və ekoloji təhlükəsizlik, dini və şəxsi azadlıqlar, sosial dəstək və dövlət nəzarəti. Avropa və MDB ölkələrində dəfnin təşkili, məzarlıqların idarə olunması və alternativ dəfn formaları üçün ayrıca qanunvericilik mövcuddur. Azərbaycanda da beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla qanunvericilik daim təkmilləşdirilir.
Dəfn və Etik Qaydalar
Dəfn yalnız hüquqi yox, həm də etik və insani məsələdir. Mərhumun son arzusu, ailə və icma maraqları, cəmiyyətin kollektiv yaddaşı və hörməti, məzar yerlərinin qorunması etik dəyərlərin əsasını təşkil edir. Hər kəs üçün ləyaqətli dəfn hüququ Azərbaycan cəmiyyətində yüksək qiymətləndirilir.
Dəfn və dəfn haqqında qanun yalnız rəsmi prosedur deyil, həm də insan ləyaqətinin, kollektiv yaddaşın, dini və mədəni azadlığın qorunmasının vacib təminatıdır. Hər bir ailə və vətəndaş qanunvericiliyin tələblərini bilməli, dəfn zamanı həm hüquqi, həm də etik qaydalara riayət etməlidir. Dövlət və cəmiyyət birgə şəkildə dəfn mədəniyyətini, məzarlıqların qorunmasını və insanlara dəstək verilməsini təmin etməlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Dəfn məsələləri ‘Dəfn haqqında Qanun’, ‘Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında’ qanun, Mülki Məcəllə və digər normativ aktlarla tənzimlənir.
Ölüm haqqında tibbi şəhadətnamə, dövlət qeydiyyat şəhadətnaməsi və məzar yeri ayrılması haqqında sənəd tələb olunur.
Məzar yeri yerli icra hakimiyyəti və bələdiyyə tərəfindən ayrılır və rəsmi sənədlə təsdiqlənir.
Şəhid ailələri, müharibə veteranları, aztəminatlı ailələr və bəzi digər kateqoriyalara dövlət tərəfindən dəfn üçün sosial yardım təqdim olunur.
Bəli, dini icmanın tələbləri və mərhumun dini arzusu nəzərə alınır, amma sanitar və ictimai qaydalar pozulmamalıdır.
Məzarlıq su mənbəyindən aralı olmalı, məzarlar standart dərinlikdə qazılmalı, ətraf mühitə zərər verilməməlidir.
Qanunsuz məzarlıq salan və ya məzarları dağıdan şəxslər inzibati və ya cinayət məsuliyyətinə cəlb olunur.
Tarixi şəxsiyyətlərin məzarları dövlət mühafizəsinə alınır, onların dağıdılması və ya dəyişdirilməsi qanunla qadağandır.
Azərbaycanda əsasən ənənəvi torpağa dəfn tətbiq edilir, alternativ formalar üçün xüsusi icazə tələb oluna bilər.
Ölüm haqqında şəhadətnamə, ailə tərkibi və sosial status barədə arayışlar təqdim edilməlidir.
Məzar yerinin ayrılması, məzarlığın abadlaşdırılması, sanitariya və ekoloji qaydalara riayət və lazım gəldikdə nəqliyyat xidməti.
Əsasən ailəyə, bəzən dini icmaya, və ya dövlət və bələdiyyə orqanlarına.
Məbləğ kateqoriyadan, sosial statusdan və qanunla müəyyən olunmuş normadan asılıdır.
İctimai asayişi pozanlar inzibati məsuliyyətə cəlb olunur, cərimə və ya digər tədbirlər görülür.
Mərhumun arzusu, ailənin istəyi, cəmiyyətin dəyərləri və qanunun tələbləri nəzərə alınır, ləyaqətli dəfn təmin edilir.
