“-Dıq” Şəkilçisi : Fonetik Variantları,Qrammatik Xüsusiyyətləri

Dilin morfoloji sistemi, onun qrammatik imkanlarını və mənaca zənginliyini təmin edən əsas alətlərdən biridir. Azərbaycan dili zəngin şəkilçi sisteminə malikdir və bu şəkilçilər vasitəsilə sözlərin mənası, funksiyası və cümlədəki yeri dəyişir. “-dıq” şəkilçisi də məhz bu sistemdə ən məhsuldar və əhəmiyyətli şəkilçilərdən sayılır. Hər bir azərbaycanlının gündəlik danışığında onlarla sözün sonuna gələn bu şəkilçi yalnız zaman və şəkilçə yaradıcısı olmaqla məhdudlaşmır, eyni zamanda nitqə təsvir, dəqiqlik, zaman ardıcıllığı, nisbi tamamlıq və ya natamamlıq, xüsusiyyət, proses, hal və nəticə çalarları da verir.

Bu şəkilçinin kökləri qədim türk dillərinə qədər uzanır və əsrlər boyu müxtəlif dil qatlarında fərqli funksiyalar qazanmışdır. Müasir Azərbaycan dilində “-dıq” şəkilçisi əsasən fel köklərinə qoşularaq həm sifət, həm isim, həm də feli sifət (partisip) yaradan məhsuldar bir morfemdır. Onun istifadəsi, dəyişkənliyi və spesifik məqamları dildə üslubiyyat və bədii ifadə imkanlarını artırır.

“-dıq” şəkilçisinin tarixi və etimologiyası

“-dıq” şəkilçisinin mənşəyi qədim türkdilli dillərə gedib çıxır. Qədim türk yazılı abidələrində (Orxon-Yenisey yazıları, Divani Lüğat-it Türk və s.) bu şəkilçi müxtəlif formalarda – “-dık”, “-duk”, “-dik”, “-tık” və s. kimi təsadüf edilir. Ənənəvi türk morfologiyasında –dıq şəkilçisi feli sifət və feli isim yaradan şəkilçi kimi formalaşıb və bu günə qədər bir sıra türk dillərində (o cümlədən Türkiyə türkcəsi, qazax, qırğız, özbək, uyğur və b.) işlək olaraq qalır. Azərbaycan dilində –dıq şəkilçisinin tarixi isə Orta Azərbaycan türkcəsi dövrünə, XII-XIII əsrlərə qədər uzanır.

“-dıq” şəkilçisinin fonetik variantları və qrammatik xüsusiyyətləri

“-dıq” şəkilçisi fonetik qaydalara görə söz kökündəki son samitin və saitin tələffüz xüsusiyyətlərinə uyğun müxtəlif formalarda işlənir. Məsələn, samitdən sonra gələndə –dıq, –diq, –duq, –düq; səsin ahəng qanunu və samit assimiliasiyasına görə isə –tıq, –tiq, –tuq, –tüq formasını alır. Məsələn: gördük, bildik, yazdıq, getdik, yıxdıq və s.

Bu şəkilçi fel kökünə artırıldıqda keçmiş zaman feli sifət (partisip) və ya feli isim yaradır. Bəzən ismi sifət kimi, bəzən isə konkret isim kimi də işlənə bilir. Dilin qrammatik normasında bu şəkilçi həm növ, həm də hal kateqoriyalarında özünü göstərir.

“-dıq” şəkilçisinin əsas funksiyaları

1. Feli sifət (partisip) yaratmaq

“-dıq” şəkilçisi ən çox işlədiyi funksiya kimi feli sifət yaradır. Fel kökünə qoşularaq hərəkətin müəyyən zamana və şəxsə aid olduğunu bildirir.
Məsələn:
Yazdığım məktub, Gördüyüm adam, Aldığım cavab, Oxuduğum kitab.

Bu halda cümlədə sifət funksiyası daşıyır və təsvir etdiyi isimlə birlikdə predmetin xüsusiyyətini, hadisənin baş verdiyi vaxtı və ya məqamı göstərir.

2. Feli isim (gerundium) yaratmaq

“-dıq” şəkilçisi fel kökünə qoşulanda həm də isim yarada bilər, bu zaman hərəkətin özünü adlandırır.
Məsələn:
Gördüyüm, yazdığım, alacağım, söylədiyim.

Bu kimi sözlər cümlədə mübtəda, tamamlıq və sair sintaktik vəzifədə işlənir:
Gördüyüm məni çox təəccübləndirdi.
Yazdığım sənin üçün idi.

3. Nisbi zaman və şəxs formaları yaratmaq

“-dıq” şəkilçisi Azərbaycan dilinin nisbi zaman sistemində (bağlı və asılı cümlələrdə, tabeli mürəkkəb cümlələrdə) hadisənin əsas felə nisbətən əvvəl baş verdiyini göstərir.
Məsələn:
Sənin danışdığın sözlər doğrudur.
Dostumun gəldiyi günü unutmadım.

Burada –dıq şəxsə görə də dəyişir: danışdığım, danışdığın, danışdığı, danışdığımız, danışdığınız, danışdıqları.

“-dıq” şəkilçisinin istifadəsində üslubiyyat və fərqli məqamlar

“-dıq” şəkilçisi bədii dildə və gündəlik danışıqda həm emosionallıq, həm təsvir, həm də aydınlıq yaradır. Cümlədə işlədikdə həm obyektiv, həm subyektiv münasibətləri, hadisə və faktları, xatirə və təəssüratları, konkret və abstrakt məqamları aydın və qısa şəkildə ifadə edir.
Məsələn:
Uşaqlıqda getdiyim kənd,
Qəlbimdə qalan söz,
Yazdığım hekayə,
Qonaq olduğum ev.

“-dıq” şəkilçisinin digər şəkilçilərlə müqayisəsi

“-dıq” şəkilçisi ilə “-an/-ən”, “-acaq/-əcək”, “-ası/-əsi” şəkilçiləri bir-birindən fərqli funksiyalara malikdir:

• “-an/-ən” – indiki zaman feli sifəti: oxuyan, yazan
• “-acaq/-əcək” – gələcək zaman feli sifəti: alacaq, edəcək
• “-ası/-əsi” – arzu, ehtimal və ya mümkünlük bildirir: gələsi, oxuyası

“-dıq” şəkilçisi isə daha çox keçmiş zaman, nisbi və ya tamamlanmış hərəkət bildirir.

Dialekt və şivələrdə “-dıq” şəkilçisinin forması

Azərbaycan dilinin bəzi dialekt və şivələrində –dıq şəkilçisinin tələffüz və morfoloji formaları dəyişə bilər. Qərb bölgəsində “-dıx”, “-diq”, “-duq”, “-düq”, şimal-qərbdə isə “-dıh”, “-dih” və ya “-dük” kimi rast gəlinir. Bu formalar köhnə türk dillərindən gələn ahənglik və assimilasiya proseslərinin təsirindən yaranıb və danışıqda özünü saxlayır.

Ədəbi və folklor nümunələrində “-dıq” şəkilçisi

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusən də poeziyada, dastanlarda və xalq nağıllarında –dıq şəkilçisi ilə yaradılmış sözlərə çox rast gəlinir. Bəxtiyar Vahabzadə, Səməd Vurğun, Nizami, Füzuli kimi şairlərin əsərlərində “-dıq” şəkilçisi çox məhsuldar işlədilib və nitqə axıcılıq, emosiya, ifadə gücü qatıb.
Nümunə:
Gördüyüm günləri unutmadım,
Sevdiyim insan,
Yaşadığım illər və s.

“-dıq” şəkilçisinin funksional müxtəlifliyi və müasir dildə yeri

Müasir Azərbaycan dilində –dıq şəkilçisi müxtəlif üslublarda (elmi, publisistik, gündəlik, rəsmi, bədii və s.) işlədilir. Rəsmi sənədlərdə, məktublarda, hüquqi mətnlərdə bu şəkilçi aydınlıq və dəqiqlik gətirir, bədii ədəbiyyatda isə obrazlılıq, emosiya və təsvir yaradır. Nitqdə –dıq şəkilçisi ilə çoxlu sabit ifadələr və frazeologizmlər də formalaşıb:
Getdiyim yolda, İşitdiyim xəbər, Baxdığım film, Gördüyüm yuxu və s.

“-dıq” şəkilçisinin öyrədilməsində və tətbiqində çətinliklər

Azərbaycan dilini öyrənən əcnəbilər və bəzən hətta yerli məktəblilər üçün –dıq şəkilçisinin istifadəsi müəyyən çətinliklər yarada bilər. Bu, əsasən şəkilçinin şəxslərə, hallara, fel növlərinə görə dəyişməsi, dilin morfoloji və sintaktik quruluşunda oynadığı müxtəlif rollarla bağlıdır. Tədrisdə bu şəkilçinin nümunələrlə, cümlələrdə və mətnlərdə izahı və istifadəsinin praktik məşqlərlə tətbiqi önəmlidir.

“-dıq” şəkilçisi və dilin inkişafı

Azərbaycan dilinin tarixi inkişafında və üslubi zənginliyində “-dıq” şəkilçisi mühüm rol oynayır. Onun köməyi ilə minlərlə yeni söz, ifadə və məna yaradıla bilir. Dilin canlılığı, ifadə imkanları və qrammatik çevikliyi də məhz belə şəkilçilərin hesabına formalaşır.

“-dıq” şəkilçisi Azərbaycan dilinin ən məhsuldar və universal şəkilçilərindən biridir. Bu şəkilçi tarixi kökləri, müxtəlif qrammatik və üslubi funksiyaları, canlı dildə işləkliyi ilə dilimizin zənginliyini təmin edir. Onun düzgün istifadəsi həm ədəbi, həm rəsmi, həm də gündəlik danışıqda nitqə məna, obraz və təsvir dərinliyi verir. Azərbaycan dilini mükəmməl öyrənmək və ifadə imkanlarını artırmaq üçün “-dıq” şəkilçisinin funksiyalarını, fərqlərini və istifadə qaydalarını bilmək hər kəs üçün vacibdir.

Ən Çox Verilən Suallar