Diktə anlayışı Azərbaycan dilinin tədrisində, iş həyatında, texniki və inzibati proseslərdə, eləcə də gündəlik ünsiyyətdə mühüm yer tutan, kökləri qədimdən gələn və müasir dövrdə də aktual olan bir metoddur. Diktə dedikdə başqasına yazdırmaq üçün mətnin ucadan, ardıcıl və düzgün şəkildə söylənməsi nəzərdə tutulur. Bu, həm yazılı, həm də şifahi nitqin inkişafında, dil biliklərinin yoxlanılmasında, fikrin dəqiq və səlis ifadə olunmasında əvəzedilməz vasitədir.
Diktə sadəcə mətnin səsli şəkildə yazdırılması deyil, eyni zamanda yaddaşın, diqqətin, dinləmə və yazma bacarıqlarının, orfoqrafik və leksik biliklərin inkişaf etdirilməsində böyük rol oynayır. Müəllimlər şagirdlərin yazı və dil qabiliyyətlərini yoxlamaq, insan resursları mütəxəssisləri və idarəçilər iş prosesini optimallaşdırmaq, jurnalistlər və tədqiqatçılar isə informasiyanı dəqiq sənədləşdirmək üçün diktədən istifadə edirlər.
Diktə anlayışı yalnız təhsil və peşə mühitində deyil, eyni zamanda gündəlik məişətdə, hüquqi sənədləşmədə, tibbdə və informasiya texnologiyalarında da geniş tətbiq olunur. Tarix boyu diktənin formasında və texniki vasitələrində dəyişikliklər baş versə də, onun əsas funksiyası – mətnin dəqiq və səhvsiz şəkildə ötürülməsi və yadda saxlanılması – sabit qalıb.
Diktənin etimologiyası və tarixi inkişafı
“Diktə” sözü Azərbaycan dilinə latın dilindən (“dictare” – “söyləmək”, “yazdırmaq”) keçib və bir sıra Avropa dillərində analoji anlamda işlənir. Ədəbiyyat və elmi mənbələrə əsasən, diktə metodundan qədim Yunanıstan və Roma dövrlərində, eləcə də orta əsrlərdə yazı prosesini sürətləndirmək, məlumatı itirməmək üçün istifadə edilib. Orta əsr məktəblərində, xüsusilə dini və dövlət məktəblərində müəllimlər şagirdlərə mətnləri diktə edir, şagirdlər də onları qeyd edirdilər. Qədim dövlət kargüzarlığında, diplomatiyada və hüquqşünaslıqda da diktədən yazılı informasiyanın toplanmasında istifadə olunub.
XIX-XX əsrlərdə təhsildə sistemli olaraq tətbiq olunan diktə, ədəbi dilin, orfoqrafiya və punktuasiyanın öyrədilməsində əsas üsullardan birinə çevrildi. Sovet dövründən başlayaraq Azərbaycan dilinin tədrisində, həm məktəbdə, həm də ali təhsil müəssisələrində diktə yazı məşqləri əsas normativ və tədris vasitəsi kimi istifadə olunur.
Diktənin növləri və təsnifatı
Diktənin müxtəlif növləri mövcuddur və hər birinin tətbiq olunduğu sahə və məqsəd fərqlənir. Əsas diktə növləri aşağıdakılardır:
- Orfoqrafik diktə – Məqsəd şagirdin yazı və orfoqrafik (yazı qaydalarına uyğun) biliklərini yoxlamaqdır. Müəllim mətn oxuyur, şagird eşidib düzgün yazır.
- Punktuasiya diktəsi – Burada diqqət şagirdin durğu işarələri üzrə biliyinin yoxlanılmasına yönəlir. Mətnin doğru vurğularla, intonasiya ilə söylənməsi vacibdir.
- Yaradıcı diktə – Şagird və ya dinləyici mətnin əsas məğzini və ideyasını qavrayaraq onu sərbəst şəkildə bərpa edir, əlavə edir və ya dəyişdirir.
- Qrafik diktə – Sözlərin və ya cümlələrin tələffüzünə görə necə yazılmalı olduğunu yoxlamaq məqsədilə keçirilir.
- Qruplarla diktə – Şagirdlər və ya iştirakçılar kiçik qruplara bölünərək, hər birinə ayrı-ayrı fraqmentlər diktə edilir.
- Kombinə edilmiş diktə – Orfoqrafiya, punktuasiya və yaradıcılıq bacarıqlarının eyni zamanda yoxlanıldığı və ya tətbiq olunduğu növdür.
Bundan başqa, peşə sahəsində və iş proseslərində tez-tez “protokol diktəsi”, “inzibati diktə”, “texniki diktə”, “hüquqi diktə” kimi sahəvi formalar da istifadə edilir.
Diktənin təhsildə rolu və əhəmiyyəti
Diktə, Azərbaycan dilinin tədrisində ənənəvi və müasir metodların vəhdətində mühüm yer tutur. Hər yaşda şagird və tələbələr üçün yazılı nitqin, orfoqrafik və punktuasiya bacarıqlarının inkişafında əvəzsiz rol oynayır. Uşaq bağçalarında və ibtidai siniflərdə diktə ilə yazı məşqləri uşaqlarda diqqət, dinləmə və yazı vərdişlərinin formalaşmasına kömək edir.
Diktə şagirdlərin orfoqrafik qaydalara yiyələnməsi, düzgün yazılı nitq, sözlərin və cümlələrin düzgün qurulması, yaddaş və məntiqin inkişafı, eləcə də tənqidi düşüncənin formalaşması üçün effektiv üsuldur. Bundan başqa, qrammatika və leksikanın öyrədilməsi, imla və inşa bacarıqlarının möhkəmləndirilməsi prosesində diktənin rolu əvəzolunmazdır.
Diktənin psixoloji və pedaqoji aspektləri
Diktə yazmaq həm zehni, həm də psixoloji baxımdan xüsusi diqqət, konsentrasiya və sürət tələb edir. Dinləyici və ya şagird mətnin məntiqi axarını, orfoqrafik və punktuasiya nüanslarını eyni zamanda yadda saxlamalı və yazmalıdır. Bu proses diqqətin, qısa və uzunmüddətli yaddaşın, yazı bacarığının və nitqin sürətli formalaşmasına kömək edir.
Pedaqoqlar diktənin uşaqların təfəkküründə mətn və səslər arasında paralel bağlar yaratdığını, məntiqi və analitik düşüncəni, fonematik qulağı və yazı sürətini inkişaf etdirdiyini qeyd edirlər. Psixoloqlar isə diktənin həm sosial, həm emosional inkişafda, hətta əməkdaşlıq və dinləmə mədəniyyətinin formalaşmasında rolu olduğunu vurğulayırlar.
Diktənin texnoloji inkişafla əlaqəsi və müasir tətbiqləri
Son illərdə texnologiyanın inkişafı diktənin yeni formalarını yaradıb. Elektron diktə, səsli mətn tanıma proqramları, smartfon və kompüter tətbiqləri, onlayn imla və diktə platformaları (məsələn, “Google Dictation”, “Dragon NaturallySpeaking”, “Windows Speech Recognition”) artıq bir çox insanın həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilib.
Jurnalistlər, katibələr, hüquqşünaslar, tədqiqatçılar və hətta həkimlər qeydləri sürətlə aparmaq üçün səsli diktə proqramlarından istifadə edirlər. Tələbələr və tədqiqatçılar mühazirə və çıxışları diktə vasitəsilə yazıya çevirirlər. Azərbaycan dilində də bir çox onlayn diktə proqramları mövcuddur və bu proqramların inkişafı yeni imkanlar açır.
Diktənin işgüzar və rəsmi sahədə rolu
İşgüzar yazışmalarda, protokollarda, inzibati aktlarda və iclasların sənədləşdirilməsində diktədən istifadə həm operativlik, həm də sənədlərin dəqiqliyi baxımından vacibdir. Rəhbərlər və işçilər arasında effektiv məlumat ötürülməsi, görüşlərin və qərarların operativ şəkildə sənədləşdirilməsi üçün tez-tez səsli diktə və ya diktə yazıları tətbiq olunur.
Bundan başqa, hüquq və tibb sahəsində, mətbuat və informasiya agentliklərində diktə vasitəsilə böyük həcmdə məlumat, qərar, hesabat və digər vacib sənədlər tərtib edilir.
Diktənin bədii və publisistik üslubda işlənməsi
Ədəbiyyatda və publisistikada diktə motivi bəzən müəllifin və ya qəhrəmanın nitqinin birbaşa və ya dolayı formada ötürülməsi, yazıçının yaradıcılıq prosesi və yaxud hadisələrin xronikasında əsas informasiya ötürmə üsulu kimi işlədilir. Bədii əsərlərdə qəhrəmanın düşüncələri və ya monoloqları müəllif tərəfindən diktə olunaraq oxucuya çatdırılır. Publisistik yazılarda isə hadisələrin ardıcıllığı və informasiyanın dəqiqliyi üçün diktə forması seçilir.
Diktənin hüquqi və inzibati sənədləşmədə istifadəsi
Hüquqi sənədlərin tərtibi və sənədləşdirilməsi zamanı, məhkəmə protokollarında, notarius və inzibati orqanlarda diktə vasitəsi ilə çıxarışlar, aktlar, rəsmi məktublar və protokollar yazılır. Bu, informasiyanın tez və dəqiq ötürülməsi, hüquqi məsələlərdə səhv və anlaşılmazlıqların qarşısının alınması üçün vacib üsuldur.
Diktənin müasir Azərbaycan cəmiyyətində yeri
Azərbaycan cəmiyyətində diktə anlayışı klassik təhsildən müasir işgüzar və texniki sferaya qədər geniş yayılıb. Həm məktəb və universitetlərdə, həm də rəsmi və yaradıcılıq mühitlərində diktə yazı məşqləri, diktə proqramları, rəsmi və inzibati sənədlərin diktə yolu ilə hazırlanması gündəlik həyatın ayrılmaz parçasıdır. Azərbaycan dilinin orfoqrafiyasının, leksikasının, danışıq və yazı qaydalarının öyrənilməsində diktənin rolu, bu gün də aktuallığını qoruyur.
Diktənin üstünlükləri və problemləri
Diktənin əsas üstünlüyü nitqin və yazının paralel inkişafı, məlumatın dəqiq və tez ötürülməsi, şagird və işçinin yazı bacarığının yoxlanılması və formalaşdırılmasıdır. Lakin bəzi hallarda mətnin çətin, uzun və ya anlaşılmaz olması, səsin və tələffüzün aydın olmaması, yazı sürətinin zəifliyi kimi problemlər də meydana çıxa bilər. Müasir texnologiyalarda isə avtomatlaşdırılmış diktə proqramlarının bəzən yanlış tanıması əlavə çətinlik yarada bilər.
Diktə Azərbaycan dilinin və ümumiyyətlə dil tədrisinin, yazı və orfoqrafiyanın, işgüzar və rəsmi sənədləşmənin ən effektiv üsullarından biridir. Tarixən formalaşmış və daim təkmilləşən diktə metodu, həm ənənəvi, həm də texnoloji inkişafın vəhdətində müasir həyatımızın ayrılmaz tərkib hissəsi olaraq qalır. Təhsil, peşə və gündəlik həyatın hər mərhələsində diktənin rolu böyükdür və bu rolu gələcəkdə də saxlamağa davam edəcək.
Ən Çox Verilən Suallar
Diktə başqasına yazdırmaq üçün mətnin ucadan və ardıcıl şəkildə söylənməsi, dinləyicinin isə eşitdiyini yazıya köçürməsi prosesidir.
Diktə məktəbdə, universitetdə, iş yerində, hüquqi və inzibati sahədə, bədii və publisistik yazılarda, texniki və elektron sənədləşmədə geniş tətbiq olunur.
Ən çox orfoqrafik, punktuasiya, yaradıcı, qrafik, qruplarla və kombinə edilmiş diktə növləri işlədilir.
Diktə yazmaq yaddaş, diqqət, yazı və dinləmə bacarıqlarını, orfoqrafik və punktuasiya biliklərini gücləndirir.
Səsli mətn tanıma proqramları, elektron və onlayn platformalar, smartfon və kompüterlərdə diktə imkanları artıq geniş yayılıb.
Diktə şagird və tələbələrin yazı və orfoqrafiya bacarıqlarının inkişafında, dil qaydalarının öyrədilməsində əsas metoddur.
İş görüşləri, protokollar, hüquqi aktlar və inzibati sənədlər tez-tez diktə yolu ilə tərtib edilir.
Məlumatın tez və dəqiq ötürülməsi, yazı və nitq bacarıqlarının paralel inkişafı, orfoqrafik səhvlərin aşkar olunması diktənin əsas üstünlüklərindəndir.
Çətin və uzun mətn, səsin aydın olmaması, yazı sürətinin zəifliyi, bəzi proqramlarda avtomat tanımanın yanlışlığı əsas problemlərdəndir.
Dilimizin öyrənilməsi, yazılı nitqin inkişafı, işgüzar və hüquqi proseslərin dəqiq aparılması üçün diktənin rolu böyükdür.
