Dırnaq İşarəsi ( “”) : Nə zaman Qoyulur?

Dırnaq işarəsi – yazılı nitqin ən əhəmiyyətli, incə və funksional durğu işarələrindən biridir. Dilin ifadə imkanlarını genişləndirən, mətnin məna qatlarını dərinləşdirən, təfəkkür və ünsiyyətin aydınlığını təmin edən bu işarə, Azərbaycan dili başda olmaqla bütün dünya dillərinin orfoqrafik və üslubi sistemində mühüm yer tutur. Dırnaq işarəsinin düzgün işlədilməsi yalnız yazılı mətnlərin deyil, həm də şifahi nitqin, tədrisin və bədii yaradıcılığın inkişafı üçün zəruridir.

Dırnaq işarəsi vasitəsilə sitatların, dialoqların, xüsusi adların, ironiya və ya xüsusi məna daşıyan ifadələrin vurğulanması, yeni terminlərin və yaxud başqasına məxsus söz və fikirlərin mətn daxilində ayrılması təmin olunur. Oxucu üçün mətnin məntiqi ardıcıllığı və məna təmizlikliyi yalnız məhz bu işarənin yerli-yerində işlədilməsindən asılıdır. Bu baxımdan, hər bir şagird, müəllim, jurnalist, yazıçı və ümumilikdə savadlı insan dırnaq işarəsinin tətbiq qaydalarını dərindən mənimsəməli, yazı prosesində bu qaydalara ciddi əməl etməlidir.

Dırnaq işarəsinin əsas funksiyası və rolu

Dırnaq işarəsi mətnin müəyyən bir hissəsini ayırmaq, vurğulamaq və ya xüsusi məna vermək üçün istifadə olunur. Onun funksiyası həm informativ, həm də üslubi baxımdan olduqca vacibdir. Dırnaq işarəsi vasitəsilə başqa mənbədən olduğu kimi gətirilmiş sitatlar, birbaşa nitq, termin və qeyri-adi ifadələr, ironiya və yaxud xalq arasında işlədilən, məcazi mənalar daşıyan söz və ifadələr mətnin əsas hissəsindən seçilir və diqqətə çatdırılır.

Bu işarənin rolu yalnız qrammatik yox, həm də məntiqi və üslubi məna yaratmaqda özünü göstərir. Dırnaq işarəsi mətnin strukturunun aydınlaşdırılmasına, fərqli səslərin və dillərin ayrılmasına, oxucuya lazımi informasiyanın verilməsinə xidmət edir.

Dırnaq işarəsinin yazılış qaydası və növləri

Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarına görə dırnaq işarəsi iki növdə istifadə olunur: ikili dırnaq işarəsi (“ ”) və tək dırnaq işarəsi (‘ ’). Ən geniş yayılmış və mətnin əsas hissəsini ayırmaq üçün istifadə edilən növ ikili dırnaq işarəsidir. Tək dırnaq işarəsi isə, əsasən, artıq dırnaq içərisində əlavə dırnaq gətirilərkən işlədilir.

Dırnaq işarəsi həmişə sitatın və ya xüsusi seçilən hissənin əvvəlində və sonunda qoyulur, yəni ayırmaq, vurğulamaq və ya xüsusi status vermək istənilən söz, ifadə və ya cümlə məhz bu işarə arasında yazılır. Tək və ikili dırnaq işarəsinin istifadəsində sətirdən-sətirə, məqalələrdə və bədii əsərlərdə müəyyən fərqliliklər mövcuddur.

Dırnaq işarəsi nə zaman qoyulur: əsas hallar

Dırnaq işarəsinin qoyulması üçün bir neçə əsas qayda və praktiki hal mövcuddur:

1. Birbaşa nitqdə və sitatlarda

Bir şəxsin və ya mənbənin dediyi və ya yazdığı söz, cümlə və ya fikir olduğu kimi başqa mətnə daxil edilirsə, mütləq dırnaq işarəsi qoyulur. Məsələn:
Əli dedi: “Mən sabah gələcəyəm.”
Kitabda belə yazılıb: “Hər kəsin öz payı var.”

2. Söz və ifadənin xüsusi məna ilə vurğulanmasında

Bir söz və ya ifadəyə xüsusi məna, ironiya, məcaz və ya qeyri-adi yanaşma verildikdə, o, dırnaq işarəsinə alınır. Məsələn:
O, “dostluq” adı altında hərəkət etdi.
Qonşumuz bizi “ağıllı uşaqlar” adlandırır.

3. Termin, yeni söz və ya ifadələrdə

Məqalədə və ya elmi əsərdə yeni termin və ya qeyri-adi sözlər ilk dəfə istifadə olunursa, dırnaq işarəsində yazılır:
Burada “proksemika” anlayışı nəzərdə tutulur.

4. Ədəbi və publisistik əsərlərdə dialoq, sitat və başqasının sözləri

Bədii və publisistik yazılarda dialoq və birbaşa nitq zamanı dırnaq işarəsi ilə sitat verilir. Eyni zamanda, qəhrəmanın dilindən çıxan, amma müəllifə məxsus olmayan ifadələr, istinad və sitatlar dırnaq işarəsində olur.

5. Başqa mətnlərdən gətirilən ifadə, atalar sözü, frazeoloji birləşmələr

Başqa mətn, atalar sözü və ya hazır ifadə sitat kimi işlədildikdə dırnaq işarəsi qoyulur:
O, tez-tez “Əmək sərf etmədən çörək olmaz” deyirdi.

6. Başqa dillərdən gətirilən söz və ifadələr

Qeyri-adi, digər dildən gətirilmiş və hələ gündəlik leksikonda oturuşmayan sözlər, tərcümələr dırnaq işarəsində göstərilə bilər:
O, “brifinq” sözünün nə olduğunu bilmirdi.

7. İkiqat sitat və ya dırnaq içərisində dırnaq

Əgər dırnaq işarəsi ilə seçilmiş hissədə yenə dırnaq işarəsi lazımdırsa, daxili sitat üçün tək dırnaq işarəsi (‘ ’) istifadə olunur:
O dedi: “Atam mənə ‘Dostunu seçərkən diqqətli ol’ demişdi.”

Dırnaq işarəsinin qoyulmadığı hallar

Bəzi hallarda isə dırnaq işarəsi işlədilmir. Misal üçün, gündəlik nitqdə, artıq leksikona daxil olmuş, spesifik məna daşımayan və ya ümumi sözlər, ifadələr dırnaq işarəsində yazılmır. Eyni zamanda, məlumat xarakterli, istinad olmayan, müəllifə məxsus, öz dilimizdə işlənən və məna baxımından dəqiqlik tələb etməyən sözlərə dırnaq işarəsi qoyulmur.

Dırnaq işarəsi və digər durğu işarələri ilə əlaqə

Dırnaq işarəsi cümlədə nöqtə, vergül, sual və nida işarəsi kimi digər durğu işarələri ilə birlikdə işlədilir. Azərbaycan dilinin qaydalarına əsasən, dırnaq içərisindəki sitat tam cümlədirsə, nöqtə, sual və nida işarəsi dırnaq işarəsinin içində yazılır:
O soruşdu: “Sən gələcəksən?”
Lakin cümlə davam edirsə və dırnaqdan sonra müəllifin sözü gəlirsə, nöqtə dırnaqdan sonra yazılır:
“O, gələcək”, – deyə müəllim qeyd etdi.

Dırnaq işarəsinin üslubda rolu

Dırnaq işarəsi yazı üslubunda da xüsusi yer tutur. Müxtəlif ədəbi üslublarda (elmi, publisistik, bədii, informativ) dırnaq işarəsinin funksiyası dəyişə bilər. Elmi məqalədə termin və anlayış, bədii əsərdə sitat və birbaşa nitq, publisistik yazıda ironiya, sosial şəbəkə və gündəlik yazışmalarda isə həm vurğulama, həm də sarkazm üçün dırnaq işarəsindən istifadə olunur.

Dırnaq işarəsinin yanlış istifadəsi və tez-tez rast gəlinən səhvlər

Dırnaq işarəsinin tətbiqində bəzi tipik səhvlər olur: artıq dırnaq işarəsi qoymaq, lazımsız yerdə işlətmək, tək dırnaq işarəsini səhv yerdə işlətmək və ya cümlənin sonunda yanlış yerləşdirmək. Bu halların qarşısını almaq üçün Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və durğu işarələri qaydalarını yaxşı öyrənmək lazımdır.

Dırnaq işarəsinin kompüterdə və əl yazısında tətbiqi

Müasir texnologiyada dırnaq işarəsinin kompüter və elektron cihazlarda düzgün yazılması vacibdir. Azərbaycan əlifbasında dırnaq işarəsinin standart formatda (“ ”) və tək (‘ ’) variantları istifadə olunmalıdır. Əl yazısında isə dırnaq işarəsi yuxarıdan aşağıya, əvvəl və sonunda qoyulur.

Dırnaq işarəsinin digər dillərlə müqayisədə istifadə xüsusiyyətləri

Dırnaq işarəsi bütün dünya dillərində eyni məna daşısa da, bəzi dillərdə (məsələn, ingilis, rus, fransız və alman dillərində) onun forması, yazılış qaydası, cümlə içərisindəki mövqeyi və istifadə sferası fərqlənir. Azərbaycan dilində əsas prinsip isə məna dəqiqliyinin və sitatın aydınlığının təmin edilməsidir.

Dırnaq işarəsi Azərbaycan dili yazı mədəniyyətinin, məna və ifadə dəqiqliyinin, nitqin zənginliyinin əsas elementlərindən biridir. Onun düzgün işlədilməsi mətnin başa düşülməsini və informasiyanın dəqiq ötürülməsini təmin edir. Dırnaq işarəsinin tətbiqi qaydalarını mənimsəməklə həm yazılı, həm də şifahi nitqdə savadlılıq, üslubi zənginlik və kommunikativ uğur əldə etmək mümkündür.

Ən Çox Verilən Suallar