Diurez anlayışı tibbi elmdə və klinik praktikada insan orqanizminin su-duz balansının, böyrək funksiyasının və ümumi metabolik sağlamlığının qiymətləndirilməsində ən vacib göstəricilərdən biri kimi çıxış edir. Hər gün minlərlə insanın həyatı və sağlamlığı böyrəklərin normal işləməsindən, bədəndə suyun və metabolitlərin düzgün paylanmasından asılıdır. Diurez bədənin maye tənzimləmə mexanizmlərini, böyrəklərin filtrasiya və reabsorbsiyasını, hormonal və neyrogen təsirləri əks etdirən əsas fizioloji prosesdir. Bu prosesin pozulması ağır xəstəliklərin erkən əlaməti ola bilər və ya bədənin müdafiə reaksiyası kimi qiymətləndirilə bilər.
Həyat tərzi, qidalanma, fiziki aktivlik, ətraf mühit şəraiti və tibbi müdaxilələr diurez səviyyəsini birbaşa və ya dolayı şəkildə dəyişə bilər. Orqanizmin sağlamlığı üçün suyun normativ şəkildə xaric olunması vacibdir, çünki bu yolla toksinlər, metabolitlər və duzların artıq miqdarı bədəndən atılır, homeostaz qorunur, qan təzyiqi və elektrolit balansı stabilləşir. Diurez tibbdə yalnız laborator göstərici deyil, həm də bir sıra diaqnostik və müalicəvi yanaşmaların əsasını təşkil edir.
Diurez anlayışının elmi mahiyyəti və fizioloji əsasları
Diurez — insan və heyvan orqanizminin müəyyən zaman intervalında böyrəklər vasitəsilə xaric etdiyi sidiyin ümumi həcminə deyilir. Tibbi ədəbiyyatda ən çox gündəlik diurez (24 saatlıq diurez) əsas qiymətləndirmə parametri kimi istifadə olunur. Böyrəklər qanı süzür, tullantı və artıq maddələri filtrat şəklində toplayır və nəticədə sidik formalaşır.
Böyrəklərin əsas funksiyaları:
- Bədəndə su və elektrolit balansını qorumaq;
- Zərərli maddələrin, toksinlərin və maddələr mübadiləsinin son məhsullarının orqanizmdən xaric edilməsi;
- Qan təzyiqinin tənzimlənməsi və turşu-qələvi balansın saxlanılması;
- Hormon istehsalı və bəzi biokimyəvi proseslərin təşkili.
Normal şəraitdə böyrəklər sutka ərzində 1500–2000 ml sidik ifraz edir. Bu həcm insanın yaşı, bədən çəkisi, qəbul etdiyi maye miqdarı, qidalanma və ətraf mühitin temperaturu ilə dəyişə bilər.
Diurezin növləri və klinik əhəmiyyəti
Diurez tibbi praktikada müxtəlif formalarda izlənir və qiymətləndirilir. Əsas növlər:
- Normal diurez: Orta hesabla sağlam insanda gündə 1,5–2 litr sidik ifrazı.
- Oliqodiurez: Sidiyin miqdarının sutkada 400 ml-dən az olması. Bu, böyrək çatışmazlığı, susuzlaşma və ya ağır ürək xəstəliklərində müşahidə oluna bilər.
- Anuriya: Sidiyin gündəlik ifrazının 100 ml-dən az olması. Əksər hallarda böyrəklərin funksional blokadası və ya ağır patologiyalarla əlaqədardır.
- Poliuriya: Sidiyin miqdarının gündə 2,5–3 litrdən çox olması. Şəkərli diabet, insipidus diabet, yüksək maye qəbulu və bəzi dərmanların təsiri ilə müşahidə olunur.
- Nocturiya: Gecə saatlarında diurezin gündüzə nisbətən üstün olması, əsasən yaşlı insanlarda və ürək-damar xəstəliklərində rast gəlinir.
Cədvəldə diurezin əsas növləri və tibbi əhəmiyyəti:
| Növü | Gündəlik həcm | Əsas səbəblər və klinik hallar |
|---|---|---|
| Normal | 1500–2000 ml | Sağlam insan, balanslı qidalanma |
| Oliqodiurez | < 400 ml | Böyrək çatışmazlığı, şok, susuzlaşma |
| Anuriya | < 100 ml | Kəskin böyrək zədəsi, blokada |
| Poliuriya | > 2500 ml | Diabet, diuretiklər, psixogen polidipsiya |
| Nocturiya | Gecə üstünlüyü | Ürək çatışmazlığı, yaşlılıq, prostat |
Diurezə təsir edən fizioloji və patoloji amillər
Diurezin səviyyəsi və dinamikası bir çox endogen və ekzogen faktorların təsiri altında dəyişir:
- Maye qəbulu və susuzlaşma: Bol su içdikdə diurez artır, susuzlaşma zamanı azalır.
- Qidalanma tərzi: Duz, zülal, şəkərli qidaların çoxluğu, bəzi meyvə və tərəvəzlər diurezi dəyişə bilər.
- Fiziki aktivlik və iqlim: İsti havada tərləmə artdığı üçün diurez azalır, soyuq havada isə artır.
- Hormonlar: Antidiuretik hormon (ADH), aldosteron və atrial natriuretik peptid diurezin tənzimlənməsində əsas rol oynayır.
- Dərmanlar: Diuretiklər, bəzi antihipertenzivlər və antibiotiklər diurezi süni artırır.
- Böyrək, ürək, qaraciyər və endokrin xəstəliklər: Bu orqanların funksional pozuntuları diurezi kəskin şəkildə dəyişə bilər.
Diurez prosesinin fizioloji mərhələləri
Sidiyin əmələ gəlməsi üç əsas mərhələdə baş verir:
- Filtrasiya: Qanın böyrək arteriollarından keçərkən glomerulda süzülməsi və ilkin sidiyin yaranması.
- Reabsorbsiyaya: İkinci mərhələdə ilkin sidikdən suyun və lazımi maddələrin (qlükoza, amin turşuları, natrium və s.) geri sovrulması.
- Sekresiya: Bəzi metabolitlər və dərman maddələri böyrək kanalcıqlarında sidiyə ifraz olunur.
Hər mərhələ böyrəyin mikrostruktur və biokimyəvi mexanizmləri ilə sıx bağlıdır və hormonal təsir altında idarə olunur.
Diurezin ölçülməsi və klinik qiymətləndirilməsi
Diurez səviyyəsinin qiymətləndirilməsi tibbdə çox vacib diaqnostik prosedurdur:
- Sutkalıq diurez: 24 saat ərzində ifraz olunan sidiyin həcmi ölçülür.
- Saatlıq diurez: Xüsusilə reanimasiya və kəskin hallarda böyrəklərin real vaxtda monitorinqi üçün istifadə olunur.
- Sidiyin tərkibi: Tərkibində olan zülal, qlükoza, duz, kreatinin və digər maddələr analiz edilir.
Sidiyin rəngi, qoxusu, şəffaflığı və sıxlığı da qiymətləndirilmənin bir hissəsidir və bəzi xəstəliklərin erkən əlamətləri kimi istifadə olunur.
Diurez göstəricisinin dəyişməsi zamanı nə baş verir?
Diurez səviyyəsində dəyişikliklər bir çox xəstəlik və patologiyanın erkən və ya gizli əlaməti ola bilər:
- Poliuriya: Diabetes mellitus, insipidus, sinir pozuntuları, diuretik qəbulu.
- Oliqodiurez və anuriya: Kəskin böyrək çatışmazlığı, hipovolemiya, ağır infeksiyalar, ürək-damar xəstəlikləri.
- Nocturiya: Prostat hiperplaziyası, ürək çatışmazlığı, yaşlılıq.
- Proteinuriya və hematuriya: Böyrək xəstəlikləri və travma.
Diurez göstəriciləri eyni zamanda bədəndə maye yığımının (ödemin) və ya dehidratasiyanın aşkar edilməsi üçün də istifadə olunur.
Diuretiklər və onların tibbdə rolu
Diuretiklər — sidik ifrazını süni artıran, böyrəklərdə su və duzların reabsorbsiyasını azaldan dərmanlardır. Əsasən arterial hipertenziya, ürək çatışmazlığı, ödem, böyrək və qaraciyər xəstəliklərinin müalicəsində geniş istifadə olunur.
Diuretiklərin növləri:
- Tiazid diuretikləri: Əsasən arterial təzyiqin idarə olunmasında.
- Loop diuretiklər: Güclü diurez effekti, kəskin ürək və böyrək xəstəliklərində.
- Kalium saxlaya bilən diuretiklər: Elektrolit balansının qorunmasında.
- Osmotik diuretiklər: Xüsusi tibbi hallarda (beyin ödemi, kəskin intoksikasiya).
Diuretiklərin istifadəsi ciddi həkim nəzarəti və laborator monitorinq tələb edir.
Diurezin normallaşdırılması və qorunması yolları
Sağlam insan üçün diurezin normada qalması vacibdir:
- Kifayət qədər su qəbul etmək (orta hesabla 1,5–2 litr gün ərzində);
- Duzun və ağır qidaların miqdarını azaltmaq;
- Fiziki aktivlik və normal bədən çəkisinin saxlanılması;
- Alkoqol və siqaretdən uzaq durmaq;
- Kronik xəstəliklərin vaxtında müalicəsi və profilaktikası.
Böyrək sağlamlığını qorumaq üçün sadə gigiyenik və profilaktik tədbirlər böyük rol oynayır.
Azərbaycanda diurez göstəricilərinin klinik və sosial əhəmiyyəti
Azərbaycan kimi iqlimi dəyişkən, bəzi bölgələrdə yüksək temperatur və duzlu suyun istifadəsi ilə fərqlənən ölkədə diurezin izlənməsi, xüsusilə böyrək, ürək və endokrin xəstəliklərdən əziyyət çəkənlər üçün vacibdir. Geniş yayılmış hipertoniya, şəkərli diabet, böyrək daşları kimi xəstəliklərdə diurezin düzgün monitorinqi və normada saxlanılması həyat keyfiyyətini artırır.
Diurez — bədən maye balansının, böyrək və metabolik sağlamlığın ən mühüm göstəricilərindən biridir. Onun səviyyəsinin dəyişməsi bir çox xəstəlik və patoloji proseslərin diaqnostikasında və müalicəsində həlledici rol oynayır. Hər bir insanın və xüsusilə risk qrupuna aid olanların diurezin normal səviyyədə saxlanması üçün profilaktik və gigiyenik qaydalara əməl etməsi vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Diurez böyrəklər vasitəsilə müəyyən müddətdə orqanizmdən xaric olunan sidiyin ümumi həcminə deyilir. O, bədəndə su-duz balansının qorunması, toksinlərin və artıq maddələrin xaric olunması üçün əsas fizioloji prosesdir.
Sağlam böyüklərdə gündəlik diurez adətən 1500–2000 ml arasında olur. Bu rəqəm qəbul olunan maye miqdarı, iqlim, qidalanma və fiziki aktivliyə görə dəyişə bilər.
Əsas növlər: normal diurez, poliuriya (sidiyin həddindən artıq çox ifrazı), oliqodiurez (çox az sidik ifrazı), anuriya (praktik olaraq sidiyin ifraz olunmaması) və nocturiya (gecə saatlarında daha çox sidik ifrazı).
Diurezin artması və ya azalması böyrək xəstəlikləri, şəkərli diabet, ürək çatışmazlığı, qaraciyər pozuntuları, susuzlaşma və hormonal dəyişikliklərin əlaməti ola bilər.
Diurezin səviyyəsi qəbul olunan maye miqdarı, qidalanma tərzi, iqlim, fiziki aktivlik, hormonal fon, dərman qəbulu və bədənin ümumi sağlamlıq vəziyyətindən asılı olaraq dəyişir.
Diurezin ölçülməsi üçün sidiyin 24 saatlıq həcmi toplanır və xüsusi ölçü qablarında qeyd olunur. Bu, böyrək funksiyasının, su-duz balansının və bəzi xəstəliklərin monitorinqində vacibdir.
Diuretiklər sidik ifrazını artıran və böyrəklərdən artıq maye və duzların xaricini təmin edən dərmanlardır. Onlar əsasən arterial hipertenziya, ödem, böyrək və ürək xəstəliklərində istifadə olunur.
Diurezin kəskin azalması ağır böyrək çatışmazlığı, hipovolemiya, şok, zəhərlənmə və ya ciddi sistem pozuntularının göstəricisi ola bilər. Bu hallarda təcili tibbi müdaxilə vacibdir.
Kifayət qədər su içmək, duz və ağır qidalardan çəkinmək, aktiv həyat tərzi, zərərli vərdişlərdən uzaq durmaq və xroniki xəstəliklərin vaxtında müalicəsi diurezin normada qalmasına kömək edir.
İqlimin dəyişkənliyi, bəzi regionlarda suyun duzluluğu, hipertoniya, şəkərli diabet və böyrək xəstəliklərinin yayılması Azərbaycanda diurezin mütəmadi monitorinqini və profilaktikasını vacib edir.
