Döyənək : Yaranma Səbəbləri,Müalicəsi

İnsan dərisi orqanizmin ən böyük qoruyucu səthi kimi bir çox funksiyaları yerinə yetirir və müxtəlif təsirlərə qarşı davamlılıq nümayiş etdirir. Hər gün bədənimiz bir sıra mexaniki, kimyəvi və bioloji təsirlərə məruz qalır. Bəzən dəri müəyyən hissələrində yerli qalınlaşma, sərtləşmə və bərkimiş çıxıntılar əmələ gəlir ki, buna döyənək deyilir. Döyənək, gündəlik həyat tərzində rast gəlinən ən çox yayılmış dəri problemlərindən biridir və insanların rahatlığını, bəzən də sağlamlığını əhəmiyyətli dərəcədə poza bilir. Xüsusilə ayaq və əl barmaqlarında, ovuc və daban hissəsində yaranan döyənəklər ağrı, diskomfort, estetika pozuntusu və ciddi fəsadlarla müşayiət oluna bilər.

Döyənək haqqında elmi biliklər qədim zamanlardan məlum olsa da, bu problemə müasir tibbi yanaşmalar və xalq təbabəti metodları hələ də birgə tətbiq edilir. İctimaiyyət arasında döyənəyin səbəbləri, növləri, əlamətləri, qarşısının alınması və müalicə yolları barədə bəzən ziddiyyətli və qeyri-dəqiq fikirlər dolaşır. Halbuki, döyənəyin mahiyyəti, patogenezi və müalicəsi barədə tibbi ədəbiyyat və praktik araşdırmalar kifayət qədər mövcuddur. İndi isə döyənək probleminin bütün aspektləri, yaranma səbəbləri, diaqnostikası, profilaktikası, ev və kliniki müalicə üsulları barədə geniş və peşəkar məlumat veriləcək.

Döyənək nədir? – Tərifi və əsas xüsusiyyətləri

Döyənək – tibbi dildə callus və ya keratoz adlanır – dəri səthində uzun müddət təkrarlanan mexaniki təzyiq və sürtünmənin təsiri ilə yaranan, sərtləşmiş, qalınlaşmış və bərkimiş dəri çıxıntısıdır. Adətən, bu proses nəticəsində dərinin üst təbəqəsi – epidermis – intensiv şəkildə hiperkeratozaya (yəni, buynuz təbəqəsinin həddindən artıq qalınlaşmasına) məruz qalır. Döyənəklər əsasən ayaqların və əllərin ən çox təzyiq və sürtünməyə məruz qalan hissələrində – daban, barmaq ucları, ovuc, bəzən dirsək və diz nahiyəsində əmələ gəlir.

Döyənəyin əsas xüsusiyyətləri:

• Rəngi adətən sarımtıl və ya boz olur, sərt və bərk toxunuşlu olur
• Səthi quru, kobud, bəzən çatlamış, pullu formada ola bilər
• Adətən, dərinliyi azdır, lakin uzun müddət davam etdikdə dermaya qədər enə bilər
• Mərkəzi hissədə sərt nüvə formalaşa bilər (xüsusilə “kökü olan” döyənəklər)
• Təzyiq zamanı ağrı, batma və yanma hissi yarada bilər
• Ətraf toxumalarda iltihab və qızartı ola bilər (xüsusilə infeksiya qoşulduqda)

Döyənəyin yaranma səbəbləri

Döyənəyin əmələ gəlməsi, əsasən, dərinin davamlı olaraq mexaniki təzyiq və sürtünməyə məruz qalması ilə bağlıdır. Ən çox rast gəlinən səbəblər:

• Sıx və ya dar ayaqqabı geyinmək: Ayağın barmaq və daban hissəsinə uzunmüddətli təzyiq döyənək əmələ gətirir.
• Yüksək dabanlı və ya sərt altlıqlı ayaqqabılar: Sürtünməni artırır, ayaq dərisinin bəzi yerlərində yerli qalınlaşma yaradır.
• Ayağın deformasiyaları (düzdabanlıq, çəpik ayaq və s.): Təbii gedişin pozulması nəticəsində bəzi hissələr daha çox yüklənir.
• Əllə və ya ayaqla ağır iş və ya idman fəaliyyəti: Müntəzəm olaraq ovuc, barmaq və daban bölgəsində sürtünmə artır.
• Ayaqlarda və ya əllərdə tərləmə: Rütubətli dəri sürtünməyə daha həssas olur.
• Ayaqda yad cisim və ya anomaliyalar: Sümük çıxıntıları, keçmiş sınıqlar, pəncə deformitələri və s.
• Ağır iş şəraiti və ya peşə vərdişləri: Daş ustaları, fermerlər, idmançılar və ya musiqi alətləri ilə məşğul olanlar arasında tez-tez rast gəlinir.

Bəzi hallarda döyənəklər diabet, periferik damar xəstəlikləri, sinir sistemi pozğunluqları və s. fonunda da yarana bilər.

Döyənək növləri

Döyənəklərin müxtəlif növləri mövcuddur və onların kliniki görünüşü, dərinliyi və səbəbləri fərqli ola bilər:

1. Sərt döyənək (clavus durus): Ən geniş yayılmış formadır. Sərt, kobud, sarımtıl rəngli və bərk nüvəli olur. Ən çox ayağın kiçik barmaqları, daban və ovucda rast gəlinir.

2. Yumşaq döyənək (clavus mollis): Rütubətli və nisbətən yumşaq səthə malikdir. Adətən barmaqlar arasında, xüsusən 4-cü və 5-ci barmaqlar arasında əmələ gəlir.

3. Kökü olan döyənək: Mərkəzində sərt və ağrılı bir “kök” və ya nüvə yerləşir. Çox vaxt bu tip döyənəklər dərin olur və yerimə zamanı kəskin ağrı verir.

4. Diffuz (yayılmış) döyənək: Dərinin geniş sahələrində (adətən daban) yayılır, lokalizasiya olunmur, səthi bərk və qalın olur.

5. “Sazişli” (callosity): İri ölçülü, səthi sərt və quru olan döyənəklərdir, əsasən ağır işlə məşğul olanlarda, fəhlələrdə, idmançılarda rast gəlinir.

Döyənək və digər dəri problemləri: fərqləndirici əlamətlər

Döyənək bəzən mədəndə (tibbi adı: verruca plantaris), siğil, göbələk və başqa dəri xəstəlikləri ilə qarışdırıla bilər. Fərqləndirici xüsusiyyətləri:

• Döyənək: Sərt, ağrılı, əsasən sürtünməyə məruz qalan yerlərdə, səthi quru və qalın.
• Siğil: Dəridə qabarıq, bəzən qara nöqtələr (kapilyar tromblar) olur, bəzən yayılır, virus mənşəlidir.
• Göbələk: Qızartı, qaşınma, soyulma, pis qoxu və səpgilər müşahidə edilir.
• Qabar: Dərinin altına maye toplanır, kəskin mexaniki təsirdən sonra əmələ gəlir.

Əgər dəri problemləri tez-tez təkrarlanırsa və ya kəskin dəyişiklik müşahidə olunursa, dermatoloqa müraciət etmək vacibdir.

Döyənəyin simptomları və fəsadları

Döyənəyin əsas simptomları bunlardır:

• Yerli sərtləşmə, qalınlaşmış dəri sahəsi
• Səthdə kobudluq, bəzən çatlar və pulcuqlanma
• Təzyiq və ya gəzinti zamanı ağrı və narahatlıq
• Bəzən dərin nüvə (kök) və ağrılı hiss
• Uzunmüddətli döyənəkdə infeksiya, iltihab, irinləmə və dəri altı abseslər

Fəsadlar əsasən, döyənəyin vaxtında müalicə edilməməsi, gigiyenik qaydalara riayət olunmaması və ağır xəstəliklər fonunda yarana bilər. Diabetik xəstələrdə döyənəklər ciddi yara, xoralar və hətta amputasiyaya səbəb ola bilər.

Diaqnostika və tibbi baxış

Döyənəyin diaqnozu, əsasən kliniki baxış və dəri müayinəsinə əsaslanır. Dermatoloq dəri səthinin xüsusiyyətlərini, lokalizasiyanı, xəstənin həyat tərzini və tarixçəsini nəzərə alır. Zəruri hallarda dermatoskopiya, mikroskopik analiz və ya histoloji müayinə aparıla bilər.

Bəzi hallarda əlavə laborator testlər, şəkərli diabet və ya damar patologiyalarının araşdırılması tələb oluna bilər.

Döyənəyin profilaktikası

Döyənəyin qarşısını almaq üçün əsas profilaktik tədbirlər:

• Ayaqqabı seçiminə xüsusi diqqət yetirmək, rahat və ölçüyə uyğun ayaqqabı geyinmək
• Ayaqları və əlləri gigiyenik təmiz saxlamaq, tərləmənin qarşısını almaq
• Dərinin rütubətli və ya quru qalmasına imkan verməmək
• Ayaq barmaqları və ovucun qorunması üçün xüsusi qoruyucu vasitələrdən istifadə etmək
• Daban və ovuc üçün xüsusi krem, yağ, uşaq pudrası və ya vazelin tətbiq etmək
• Peşə fəaliyyəti zamanı qoruyucu əlcək, corab və yastıqlardan istifadə etmək

Evdə döyənəyin müalicəsi

Döyənəyin ilkin mərhələlərində və yüngül hallarda ev şəraitində bir sıra tədbirlər görülə bilər:

• İlıq su ilə ayaq və ya əl vannası (duz, soda əlavə oluna bilər)
• Döyənəyin səthinin yumşaldılması üçün xüsusi krem və məlhəmlərdən istifadə
• Pons, döyənək daşı, zımpara və ya pedikür alətləri ilə səthin təmizlənməsi
• Qoruyucu plastırlar (callus patch), silikon yastiqciklərdən istifadə
• Evdə hazırlanmış təbii vasitələr: limon qabığı, soğan, bal, çay ağacı yağı və s.

Əgər döyənək dərin və ağrılıdırsa, iltihab, qızartı və ya irin müşahidə edilirsə, özbaşına kəsmək, deşmək və ya yanıcı kimyəvi maddələrdən istifadə etmək qəti qadağandır.

Klinik və professional müalicə

Ağır və ya təkrarlanan döyənəklər üçün dermatoloq və ya podiatrist tərəfindən aşağıdakı müalicə üsulları tətbiq oluna bilər:

• Krio-destruksiya (maye azotla yandırma)
• Lazer terapiyası
• Kimyəvi asidlər və farmakoloji prepatlar (salicil turşusu, urea, süd turşusu və s.)
• Mexaniki təmizləmə və ya kəsik (peşəkar şəraitdə)
• Ortopedik müdaxilə və ayaqqabı düzəldilməsi
• Fizioterapiya və reabilitasiya proqramları

Diabet xəstələri və damar patologiyaları olanlar mütləq həkim nəzarətində olmalıdır.

Döyənəklə bağlı xalq təbabəti və miflər

Ənənəvi olaraq, xalq təbabətində döyənək üçün sarımsaq, sirkə, limon, təzə kartof, aloe, təbii yağlar və digər vasitələrdən istifadə edilir. Bunlar yalnız ilkin və yüngül hallarda kömək edə bilər, lakin infeksiya riski və allergik reaksiyalar nəzərə alınmalıdır. Müasir tibb bu vasitələrin effektivliyini elmi olaraq təsdiqləmir və peşəkar yardıma üstünlük verməyi məsləhət görür.

Döyənək və sosial həyat

Döyənək bəzən insanın aktivliyinə, gündəlik həyatına, iş qabiliyyətinə və psixoloji rahatlığına təsir edə bilər. Estetik narahatlıq, ictimai məkanlarda diskomfort, bəzən isə ağrı və hərəkət məhdudiyyəti sosial və psixoloji problemlərə səbəb ola bilər. Xüsusilə uşaq və yeniyetmələrdə, idmançılarda və qadınlarda bu problem daha həssas qarşılanır.

Döyənək zamanı nə etmək olmaz?

• Özbaşına döyənəyi deşmək, kəsmək və ya dərin şəkildə çıxarmağa çalışmaq olmaz
• Kəskin kimyəvi maddələr və ya yanıcı preparatlardan istifadə risklidir
• İnfeksiya, qızartı, irin varsa, vaxtında həkimə müraciət edilməlidir
• Hər hansı allergik reaksiya və ya dəri dəyişkənliyi yaranarsa, mütləq mütəxəssis baxışı lazımdır

Döyənək – adi və rast gəlinən dəri problemi olsa da, düzgün yanaşma və vaxtında müalicə ilə tam aradan qaldırıla bilər. Onun qarşısının alınması üçün profilaktik tədbirlərə riayət etmək, gigiyena və sağlam həyat tərzi önəmlidir. Xüsusilə risk qrupunda olan insanlar (diabetiklər, yaşlılar, idmançılar, ağır peşə sahibləri) daim nəzarətdə olmalıdır. Professional müalicə və müasir tibbi yanaşmalarla döyənəklər artıq insan həyatı üçün ciddi təhlükə daşımır və asanlıqla idarə oluna bilir.

Ən Çox Verilən Suallar