Dixlofos : Kimyəvi quruluşu, İstifadə növləri

Həşəratların insan sağlamlığına, ev şəraitinə və kənd təsərrüfatına vurduğu zərər bəşəriyyəti daim effektiv qoruyucu vasitələr axtarmağa vadar edib. Bu istiqamətdə ən geniş yayılmış kimyəvi preparatlardan biri də dixlofosdur. Azərbaycan məişətində və aqrar sektorda dixlofos sözü artıq sinonimə çevrilib – çoxları üçün bu, sadəcə həşərat dərmanı yox, həm də qurtuluş vasitəsidir. Dixlofosun kimyəvi tərkibi, təsir mexanizmi və istifadəsi ilə bağlı məlumatlar bəzən natamam və ya səhv olur, bu da istifadə zamanı səhvlərə yol açır. İctimaiyyət arasında yanlış təsəvvürlərin aradan qaldırılması, zərərsiz və effektiv istifadə qaydalarının aydın izahı üçün düzgün, elmi əsaslara söykənən məlumatların yayılması vacibdir.

Həşərat dərmanlarının çoxşaxəli təsiri yalnız məişətə deyil, kənd təsərrüfatı məhsullarının saxlanılması, ərzaq təhlükəsizliyi, hətta epidemioloji nəzarətə qədər uzanır. Belə bir şəraitdə hər hansı kimyəvi maddənin, xüsusilə dixlofosun doğru başa düşülməsi və istifadəsi son dərəcə önəmlidir. Aşağıda dixlofosun tarixi, kimyəvi və bioloji xüsusiyyətləri, tətbiq sahələri, insan və ətraf mühitə təsiri, istifadənin əsas qaydaları, təhlükəsizlik tədbirləri, populyar brendlər və yanlış yanaşmalar ətraflı və geniş şəkildə şərh ediləcək.

Dixlofosun Tarixi və Kəşfi

Dixlofosun yaranma tarixi XX əsrin ortalarına gedib çıxır. İlk dəfə 1950-ci illərdə sovet alimləri tərəfindən sintez olunan bu maddə, organofosforlu birləşmələr qrupuna daxildir. Əsas məqsəd müxtəlif zərərverici həşəratlara qarşı effektiv və tez təsir göstərən, eyni zamanda istehsalı ucuz olan bir dərmanın əldə edilməsiydi. Tezliklə dixlofos məişətdə və kənd təsərrüfatında geniş yayılaraq, xüsusilə böcək, gənə, hamam böcəyi, ağcaqanad və bir çox digər zərərvericilərə qarşı əsas silaha çevrildi.

Kimyəvi baxımdan dixlofos dihlorvos (2,2-dikloro-vinil dimetil-fosfat) adı ilə də tanınır. Sovet İttifaqında və daha sonra keçmiş SSRİ məkanında bu preparatın müxtəlif variantları və ticarət adları mövcud olub. Maddənin əsas xüsusiyyəti həşəratların sinir sisteminə sürətli təsir göstərməsi, onların qısa müddətdə hərəkətsiz qalması və məhv edilməsidir.

Dixlofosun Kimyəvi Quruluşu və Təsir Mexanizmi

Dixlofosun kimyəvi formulu C4H7Cl2O4P-dir və bu, onu fosforlu üzvi birləşmələr arasında fərqləndirir. Maddənin əsas təsir mexanizmi asetilxolinesteraza fermentini bloklamaqdan ibarətdir. Bu ferment həşəratların sinir sistemində impulsların ötürülməsinə cavabdehdir. Dixlofos bu fermenti bloklayaraq sinir impulslarının həddindən artıq toplanmasına və nəticədə həşəratın iflic olub ölməsinə gətirib çıxarır.

Bunu aşağıdakı cədvəldə daha aydın görmək olar:

Bu mexanizm səbəbindən dixlofos təkcə yetkin həşəratlara deyil, onların sürfələrinə və yumurtalarına da müəyyən qədər təsir göstərə bilir. Ən çox məişətdə istifadə olunduğuna görə preparatın insan və ev heyvanlarına təsiri də aktuallıq kəsb edir.

Dixlofosun Tətbiq Sahələri və İstifadə Növləri

Dixlofosun ən geniş yayılmış tətbiq sahəsi məişət və ictimai obyektlərdə zərərvericilərə qarşı istifadədir. Əsasən aşağıdakı həşəratlar hədəfə alınır:

• Hamam böcəyi (Blattella germanica)
• Milçək (Musca domestica)
• Ağcaqanad (Culex pipiens)
• Qara qarışqa (Lasius niger)
• Yataq böcəyi (Cimex lectularius)
• Gənə və bir sıra digər kiçik artropodlar

Preparatın təqdimat formaları müxtəlifdir: aerosol balonlar, məhlullar, toz və tablet şəklində olur. Ən çox tələb olunan növ isə aerozoldur. Bu forma geniş səthlərə tez yayılır və qapalı məkanlarda daha effektiv təsir göstərir. Aerozol balonların üstünlüyü odur ki, istifadə zamanı dərman asanlıqla həşəratın sığındığı, insanın əl çatmayan yerlərə də nüfuz edə bilir. Cədvəldə fərqli təqdimat növlərinin müqayisəsini görə bilərik:

İstifadə zamanı əsas məqsəd həşəratın yaşadığı və gizləndiyi yerləri, xüsusən də çatlar, plintus altı, elektrik yuvaları ətrafını dərmanlamaqdır.

Dixlofosun Effektivliyi və Seçiciliyi

Dixlofosun effektivliyi bir neçə amildən asılıdır: dərmanın dozası, istifadə qaydası, məkanın havasızlığı, mühitin temperaturu və həşərat növünün həssaslığı. Yüksək effektivlik göstərməsi üçün preparat düzgün dozada və lazımi yerlərə tətbiq edilməlidir. Həşəratlar bir neçə dəqiqədən saatlaradək iflic vəziyyətə düşür və tədricən məhv olurlar. Lakin bəzi həşərat növlərinin müəyyən müqavimət mexanizmləri formalaşa bilər. Buna görə bəzən alternativ vasitələrlə növbəli istifadə məsləhət görülür.

Preparat daha çox yetkin həşəratlara təsir edir, yumurta və pupalar mərhələsində isə təsiri nisbətən zəif ola bilər. Effektivliyin artırılması üçün tətbiqdən sonra məkan bir müddət bağlı saxlanılmalı və təmizləmə yalnız təyin olunan müddət bitdikdən sonra aparılmalıdır.

İnsan və Ətraf Mühitə Təsiri

Dixlofos, digər organofosforlu birləşmələr kimi, insan sağlamlığı üçün müəyyən risklər daşıyır. Ən çox təsir göstərdiyi sistem insanın sinir sistemidir, lakin düzgün istifadə zamanı toksiklik riski xeyli azalır. Təsadüfi udulma, dəriyə və ya gözə birbaşa təmas zamanı aşağıdakı simptomlar müşahidə oluna bilər: başgicəllənmə, ürəkbulanma, qusma, tənəffüsün çətinləşməsi, əzələ zəifliyi, hallarsızlıq və hətta qıcolma. Çox ağır zəhərlənmələrdə hospitalizasiya və antidotlar tələb oluna bilər.

Ətraf mühitə təsir baxımından dixlofosun parçalanma sürəti yüksəkdir. O, torpaqda və suda nisbətən tez deqradasiya olunur və uzunmüddətli qalıq effekti göstərmir. Buna baxmayaraq, su hövzələrinə, xüsusilə balıq olan yerlərə düşməsi qətiyyən yolverilməzdir, çünki akvarium heyvanları və bəzi həssas növlər üçün ölümcül ola bilər. Cədvəldə insan və ətraf mühitə təsirin əsas risk faktorları təqdim olunur:

Dixlofosun Doğru İstifadə Qaydaları

Dixlofosdan istifadə zamanı təhlükəsizlik qaydalarına ciddi əməl olunmalıdır. Hər bir istifadəçi aşağıdakı mərhələləri izləməlidir:

1. Məkanın hazır vəziyyətə gətirilməsi – məişət əşyalarını, qidaları, su qablarını örtmək, uşaqları və heyvanları uzaqlaşdırmaq.
2. Qoruyucu vasitələrin geyilməsi – rezin əlcək, respirator və gözlük taxmaq.
3. Dərmanın istiqamətə uyğun tətbiqi – həşəratların gizləndiyi yerlərə, xüsusilə çatlara və elektrik avadanlıqlarının yanına püskürtmək.
4. Tətbiqdən sonra məkanı 1-2 saat bağlı saxlamaq, havalandırmanı dərhal başlamaq.
5. Təmizləmə – məkan havalandırıldıqdan və səthlər quruduqdan sonra nəm salfetlə silmək.

Uşaqlar və həssas şəxslər üçün istifadə zamanı həkim məsləhəti və ya alternativ, daha zərərsiz üsulların seçilməsi məsləhət görülür.

Populyar Dixlofos Brendləri və Analqları

Azərbaycan bazarında müxtəlif ixracatçı ölkələrdən gətirilən dixlofos markalarına rast gəlinir. Ən məşhurları:

• Dixlofos-V (Rusiya istehsalı)
• Dichlorvos-Eco
• Raid (bəzən dixlofos tərkibli olur)
• Kombat və s.

Bu brendlər əsasən tərkibdəki maddə konsentrasiyası və əlavə köməkçi komponentlərlə fərqlənir. Bəzi yeni nəsil məhsullar xüsusi ətirlər, təkmilləşdirilmiş püskürmə mexanizmləri və ətraf üçün təhlükəsiz tərkiblə istehsal olunur.

Dixlofos və Müasir Alternativlər

Son illərdə organofosforlu dərmanlara qarşı həşəratlarda müqavimət artdıqca, alternativ sinifdən olan maddələr – piretroidlər, neonikotinoidlər və bioloji preparatlar – istifadə edilməyə başlanıb. Bu maddələrin əksəriyyəti daha aşağı toksiklik və daha uzunmüddətli təsir xüsusiyyətləri ilə seçilir. Lakin dixlofosun sürətli təsiri və ucuzluğu səbəbilə bazarda mövqeyini hələ də qoruyub saxlayır.

Dixlofosun Faydaları və Çətinlikləri

Dixlofosun əsas üstünlükləri:

• Sürətli və güclü təsir
• Geniş spektrli istifadə imkanı
• Əlçatanlıq və ucuzluq
• Fərqli formaların mövcudluğu

Çətinlik və risklər isə əsasən aşağıdakılardır:

• İnsan və heyvanlar üçün potensial toksiklik
• Qoxunun bəzən qalıcı olması
• Müqavimət inkişafı və bəzi həşəratlarda effektivliyin azalması
• Yanlış istifadə nəticəsində ətraf mühitə zərər riski

Yanlış İnanclar və Təhlükəli Praktikalar

İctimaiyyətdə bəzən dixlofosun həddindən artıq miqdarda və ya düzgün olmayan şəraitdə istifadəsi ilə bağlı yanlış yanaşmalara rast gəlinir. Bəzi hallarda insanlar qapalı şəraitdə uzun müddət qalaraq, yüksək dozalarda istifadə edirlər ki, bu, zəhərlənmə riskini artırır. Qısa müddətdə effekt əldə etmək üçün dozanı aşmaq, eyni anda müxtəlif dərmanlarla qarışdırmaq çox təhlükəlidir. Dixlofosdan istifadə zamanı həmişə təlimata əməl olunmalı, məkan tez-tez havalandırılmalı və preparat uşaq əli çatmayan yerdə saxlanmalıdır.

Dixlofosun Strukturu və Hissələri

Dixlofos preparatının formulu və hazırlanması bir neçə əsas mərhələyə bölünür:

• Aktiv maddə (dihlordvos)
• Köməkçi maddələr (həlledicilər, səthə yayılma komponentləri)
• Qoxu verici və ya neytrallaşdırıcı əlavələr
• Aerosol balon və ya plastik qablaşdırma

Bunların hamısı birlikdə effektiv və istifadəyə hazır dərman forması yaradır. Hər bir komponentin miqdarı, keyfiyyəti və uyğunluğu preparatın təhlükəsizliyi və təsir gücü üçün həlledici rol oynayır.

Dixlofos Azərbaycan reallığında, istər məişətdə, istər kənd təsərrüfatında zərərverici həşəratlara qarşı əsas silahlardan biri kimi tanınır. Onun düzgün və təhlükəsiz istifadəsi həm insanların sağlamlığının qorunmasına, həm də məhsulların keyfiyyətinin saxlanmasına şərait yaradır. Kimyəvi tərkibi, sürətli və güclü təsiri, əlçatanlığı ilə seçilsə də, istifadə zamanı təhlükəsizlik qaydalarına əməl etmək, həssas qrupları qorumaq və müasir alternativləri nəzərdən keçirmək çox vacibdir. Qlobal tendensiyalar göstərir ki, gələcəkdə daha az toksik, ekoloji cəhətdən təhlükəsiz preparatların bazarda payı artacaq. Lakin dixlofosun effektivliyi və praktik üstünlükləri onu hələ uzun illər istifadədə saxlayacaq.

Ən Çox Verilən Suallar