Dərman: Tarixi, İstifadə Qaydaları

Dərmanlar insan həyatının və sağlamlığının ən vacib elementlərindən biridir. Xəstəliklərin qarşısının alınmasında, müalicəsində və simptomların yüngülləşdirilməsində dərmanların rolu əvəzsizdir. Əgər bir insan tibbi baxımdan sağlam olmaq və həyat keyfiyyətini yüksək saxlamaq istəyirsə, düzgün və məqsədyönlü dərman istifadəsi onun üçün əsas şərtdir. Dərmanlar təkcə xəstələrin həyatını xilas etmir, həm də xəstəliklərin yayılmasının qarşısını alır, pandemiyalar zamanı əsas müdafiə vasitəsinə çevrilir. Bu geniş məqalədə dərmanın tarixi, növləri, hazırlanması, təsnifatı, istifadəsi, təhlükəsizliyi və gələcək perspektivləri barədə dolğun və aydın məlumatlar verilir.

Dərman Nədir?

Dərman (və ya farmakoloji preparat) – xəstəliklərin qarşısının alınması, simptomların yüngülləşdirilməsi, xəstəliklərin müalicəsi və ya orqanizmdə fizioloji proseslərin tənzimlənməsi üçün istifadə olunan kimyəvi və ya bioloji maddədir. Dərmanlar müxtəlif formalarda istehsal olunur: tablet, kapsul, məlhəm, damcı, spreylər, inyeksiya məhlulları və s. Dərmanın məqsədi, əsasən, xəstəliklərin aradan qaldırılması və ya simptomların azaldılmasıdır.

Hər bir dərmanın öz təsir mexanizmi, dozajı, istifadə qaydası və potensial yan təsirləri var. Bu səbəbdən dərman qəbul etməzdən öncə həkim göstərişi mütləqdir. Dünya Səhiyyə Təşkilatının və aparıcı tibb orqanlarının qaydalarına əsasən, dərmanların istifadəsi zamanı təhlükəsizlik və effektivlik əsas meyarlardır.

Dərmanın Tarixi və İnkişafı

Dərmandan istifadə insanlıq tarixinin ən qədim dövrlərinə gedib çıxır. İlk dərmanlar əsasən təbii mənşəli olub – bitkilər, heyvanlardan əldə edilən maddələr və minerallar. Qədim Misir, Çin, Hindistan, Mezopotamiya və Yunanıstan kimi sivilizasiyalarda bitki mənşəli dərmanlar, məlhəmlər və müxtəlif iksirlər xəstəliklərin müalicəsində geniş istifadə olunurdu.

Qədim Misir papiruslarında, Avesta və Ayurveda mətnlərində müxtəlif bitkilərin və mineralların müalicəvi xüsusiyyətlərindən bəhs olunur. Qədim yunan həkimi Hippokrat və romalı Galen farmakologiyanın əsaslarını qoymuş, dərmanların təsir mexanizmi barədə ilkin fikirlər səsləndirmişlər. Orta əsrlərdə isə ərəb alimləri (məsələn, İbn Sina) farmakologiya və tibb sahəsində böyük yeniliklər etmiş, dərmanların sistemləşdirilməsi və doza anlayışını inkişaf etdirmişlər.

Yeni dövrdə – XVI əsrdən başlayaraq – kimya elminin inkişafı nəticəsində sintetik dərmanlar meydana çıxdı. XIX əsrdə ilk antibiotik olan penicillin, XX əsrdə isə kütləvi istehsal olunan sintetik dərmanlar tibbin inqilabına səbəb oldu. XXI əsrdə isə biotexnologiya və gen mühəndisliyi nəticəsində hədəfə yönəlmiş preparatlar, vaksinlər və yeni nəsil dərmanlar inkişaf etdirildi.

Dərmanların İstehsalı və Təsdiqi

Dərman istehsalı uzun və mürəkkəb bir prosesdir. Bir dərmanın klinik istifadəyə buraxılması üçün ortalama 10-15 il vaxt və milyonlarla dollar maliyyə vəsaiti tələb olunur. Dərmanların istehsalı bir neçə mərhələdən ibarətdir:

• Tədqiqat və kəşf: Yeni təsiredici maddələrin tapılması üçün laboratoriya şəraitində araşdırmalar aparılır.
• Preklinik tədqiqatlar: Yeni maddənin heyvanlar üzərində və hüceyrə kulturasında təsiri yoxlanılır.
• Klinik sınaqlar: Dərmanın insanlar üzərində təhlükəsizliyi və effektivliyi 3-4 mərhələdə test edilir.
• Qeydiyyat və təsdiq: Qanunvericiliyə uyğun olaraq, dərman müvafiq dövlət orqanlarında (məsələn, FDA, EMA) qeydiyyatdan keçir.
• İstehsal və satış: Yalnız təsdiqləndikdən sonra dərman apteklərdə satışa buraxılır.

Dərmanların keyfiyyətinə nəzarət etmək üçün beynəlxalq standartlar və dövlət orqanları fəaliyyət göstərir. Hər dərman qablaşdırmasında istifadə qaydası, saxlama şərtləri və doza haqqında ətraflı məlumat olmalıdır.

Dərmanların Təsnifatı və Növləri

Dərmanlar təsir mexanizminə, kimyəvi quruluşuna, istifadə sahəsinə və tətbiq formasına görə müxtəlif növlərə ayrılır. Ən geniş istifadə olunan dərman növləri aşağıdakı kimidir:

Kimyəvi Quruluşuna görə:

• Təbii dərmanlar: Bitki, heyvan və ya mineral mənşəli dərmanlardır. Məsələn, balzamlar, yağlar, tinkturalar.
• Sintetik dərmanlar: Laboratoriya şəraitində kimyəvi sintez yolu ilə əldə edilən preparatlar.
• Biotexnoloji dərmanlar: Canlı orqanizmlərdən gen mühəndisliyi ilə əldə edilən preparatlar (məsələn, insulin, monoklonal anticisimlər).

Tətbiq Formasına görə:

• Tabletlər və kapsullar
• Mayelər (sirop, damcı, məhlul)
• Məlhəmlər, kremlər, jellər
• Suppozitoriyalar (şamlar)
• İnyeksiyalar (ətraf, əzələ və ya damar daxili)

Təsir Sahəsinə görə:

• Antibiotiklər: Bakterial infeksiyaların müalicəsində.
• Antiviral dərmanlar: Virus infeksiyalarında (herpes, qrip və s.).
• Analgetiklər: Ağrıkəsicilər.
• Antipiretiklər: Qızdırmasalanlar.
• Antihistaminiklər: Allergiya əleyhinə preparatlar.
• Antifungal dərmanlar: Göbələk infeksiyalarına qarşı.
• Antiparazitarlar: Parazit infeksiyalarının müalicəsində.

Aşağıdakı cədvəldə bəzi əsas dərman qrupları və onların istifadə sahələri verilmişdir:

Dərmanların İstifadə Qaydaları

Dərmanların düzgün və təhlükəsiz istifadəsi insan sağlamlığı üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Dərmanların yanlış dozası və ya məqsədsiz istifadəsi ciddi fəsadlara, bəzən isə həyati təhlükəyə səbəb ola bilər. Əsas qaydalar aşağıdakılardır:

• Dərmanı yalnız həkim məsləhəti ilə qəbul etmək.
• Dərmanın dozasını və istifadəsini heç vaxt özbaşına dəyişməmək.
• Dərman qəbulunu heç bir halda yarımçıq dayandırmamaq.
• İki və ya daha çox dərmanı birlikdə istifadə edərkən həkimə və ya əczaçıya məlumat vermək.
• Dərmanın istifadə müddətinə və saxlanma şəraitinə diqqət yetirmək.

Uşaqlar, yaşlılar və hamilə qadınlar dərman qəbulunda xüsusi diqqət tələb edir. Çünki bu qruplarda dərmanların orqanizmə təsiri fərqli ola bilər.

Dərmanların Yan Təsirləri və Riskləri

Heç bir dərman tamamilə zərərsiz deyil. Dərmanlar müxtəlif orqan və sistemlərə təsir edə bilər. Yan təsirlər yüngül (məsələn, allergik səpgilər, başgicəllənmə) və ya ağır (anafilaktik şok, qaraciyər və böyrək çatışmazlığı) ola bilər.

Ən çox rast gəlinən yan təsirlər:

• Ürəkbulanma, qusma, ishal
• Dəridə səpgilər və allergik reaksiyalar
• Baş ağrısı, başgicəllənmə, yuxululuq
• Qan təzyiqinin dəyişməsi
• Qaraciyər və böyrək funksiyasının pozulması

Bəzi dərmanlar digərləri ilə qarşılıqlı təsirə girə bilər və fəsadların yaranmasına səbəb ola bilər. Dərman qəbulundan əvvəl həkimi və ya əczaçını bütün istifadə olunan dərmanlar və əlavələr barədə məlumatlandırmaq vacibdir.

Dərmanların Saxlanması və Təhlükəsizliyi

Dərmanların saxlanma şəraiti onların effektivliyi və təhlükəsizliyi üçün olduqca vacibdir. Yanlış saxlanma dərmanın təsirini azalda və ya zərərli hala gətirə bilər.

Dərmanların saxlanması üçün əsas qaydalar:

• Uşaqların əli çatmayan yerdə saxlamaq
• Quru, sərin və birbaşa günəş işığından uzaq yerdə saxlamaq
• Qablaşdırmada qeyd olunan istifadə müddətinə riayət etmək
• Orijinal qablaşdırmada saxlamaq və istifadə qaydasını pozmamaq

Vaxtı keçmiş və ya düzgün saxlanmayan dərmanlar istifadə olunmamalı, müvafiq qaydada məhv edilməlidir.

Dərmanların Qanunvericiliyi və İstehlakçı Hüquqları

Dərmanların istehsalı, satışı və istifadəsi dövlətin ciddi nəzarətindədir. Azərbaycanda və dünyanın əksər ölkələrində dərmanlar yalnız lisenziyalı apteklərdə satılır. Hər bir istehlakçının hüquqları qanunvericiliklə qorunur.

Əsas hüquqlar bunlardır:

• Keyfiyyətli və təhlükəsiz dərman almaq
• Dərman haqqında tam və düzgün məlumat almaq
• Saxta dərmanlardan və keyfiyyətsiz məhsullardan qorunmaq
• Dərmanın təsir mexanizmi və yan təsirləri barədə məlumatlandırılmaq

Dərman alınarkən həmişə qablaşdırmanın bütövlüyünə, istifadə müddətinə və sertifikatına diqqət yetirilməlidir.

Müasir Tibbdə Dərmanların Rolu

XX və XXI əsrin tibb elminin inkişafı dərmanların həyatımızdakı rolunu daha da artırdı. Bir sıra infeksion xəstəliklər, o cümlədən vərəm, malyariya, dizenteriya, çoxsaylı xroniki və ağır xəstəliklər (şəkərli diabet, arterial hipertoniya, depressiya və s.) dərmansız təsəvvür olunmur. Pandemiya dövrlərində (məsələn, COVID-19) vaksinlər, antivirus və simptomatik preparatlar milyonlarla insanın həyatını xilas etdi.

Dərmanlar yalnız xəstəliyi müalicə etmir, həm də onun qarşısının alınmasında, profilaktikada və reabilitasiyada mühüm rol oynayır. Eyni zamanda, həyatın uzadılması, orqan transplantasiyası, xərçəng və immun xəstəliklərin müalicəsində müasir dərmanlar yeni üfüqlər açır.

Gələcəyin Dərmanları: Yeni Texnologiyalar və Trendlər

Müasir biotexnologiya və gen mühəndisliyi sayəsində dərman sahəsində inqilabi yeniliklər baş verir. Gələcəkdə:

• Hədəfə yönəlmiş preparatlar: Xərçəng və autoimmun xəstəliklər üçün yalnız xəstə hüceyrələri məhv edən, sağlam toxumalara toxunmayan dərmanlar hazırlanır.
• Personalizə edilmiş müalicə: Hər bir insanın genetik xüsusiyyətinə uyğun dərmanlar təyin olunur.
• Nanotexnologiya: Dərmanlar bədəndə istənilən nöqtəyə çatdırılır, yan təsirlərin minimuma endirilməsi mümkün olur.
• Süni intellekt və Big Data: Dərman kəşfində böyük məlumat bazaları və süni intellektdən istifadə, tədqiqat prosesini sürətləndirir və xəstə üçün daha effektiv müalicə variantları təklif edir.

Dərmanların Cəmiyyətdə Sosial və İqtisadi Rolu

Dərmanlar təkcə tibbi deyil, həm də sosial və iqtisadi baxımdan böyük əhəmiyyətə malikdir. Dövlətlər səhiyyə xərclərinin böyük bir hissəsini dərman təminatına sərf edir. Dərman sənayesi milyonlarla insana iş yerləri yaradır və elmi tədqiqatlara dəstək olur. Eyni zamanda, əhalinin sağlamlığının qorunması dövlətin və cəmiyyətin strateji maraqlarındandır.

Dərmanların düzgün və səmərəli istifadəsi səhiyyənin səmərəliliyini artırır, insanların həyat keyfiyyətini və ömür uzunluğunu yaxşılaşdırır. Əks halda, özbaşına dərman istifadəsi, antibiotik rezistentliyi, dərman asılılığı və əlavə xəstəliklər böyük ictimai problemə çevrilə bilər.

Dərmanların Seçilməsi və Alınması

Dərman alarkən aşağıdakı məqamlara mütləq diqqət edilməlidir:

• Dərman yalnız rəsmi, lisenziyalı apteklərdən alınmalıdır.
• Qablaşdırmanın bütöv və təmiz olmasına baxılmalıdır.
• İstifadə müddəti və sertifikat mövcudluğu yoxlanılmalıdır.
• Reseptsiz dərmanları yalnız zəruri hallarda və məhdud miqdarda almaq lazımdır.
• Əczaçıdan və ya həkimdən dərman barədə bütün vacib məlumatları almaq məsləhətdir.

Xüsusən, saxta və ya qeyri-qanuni dərmanların istifadəsi çox təhlükəlidir və bəzən həyat üçün böyük risk yaradır.

Uşaq, Yaşlı və Xüsusi Qrup İnsanlarda Dərman İstifadəsi

Uşaqlar, yaşlılar, hamilə və süd verən qadınlar, xroniki xəstəliyi olan şəxslər dərman qəbulunda xüsusi risk qrupuna daxildir. Onlarda dərmanların təsiri, sorulması və orqanizmdən xaric olması fərqli ola bilər. Bu səbəbdən bu qruplarda dərman istifadəsi yalnız həkim nəzarətində olmalıdır. Xüsusilə, doza və istifadə müddətinə diqqət etmək lazımdır.

Dərmanların Profilaktikada Rolu

Müasir tibbdə dərmanlar yalnız müalicə məqsədilə deyil, həm də profilaktika üçün istifadə olunur. Məsələn, vaksinlər bir çox yoluxucu xəstəliklərin qarşısını alır. Antiparazitar və ya antihistaminik dərmanlar, müəyyən dövrdə və vəziyyətdə, xəstəliklərin qarşısını almaq üçün tətbiq olunur.

Eyni zamanda, vitamin və mineral əlavələri, dəmir preparatları, omeqa-3 yağ turşuları kimi bioloji aktiv əlavələr də profilaktik məqsədlə istifadə edilir. Lakin bu maddələrin də öz dozajı və istifadə qaydası var.

Dərmanların istifadəsində etik prinsiplərə əməl olunmalıdır. Hər bir həkim Hippokrat andına sadiq qalaraq, xəstənin xeyri naminə ən düzgün dərman seçimini etməli, əlavə təsirləri barədə məlumatlandırmalıdır. Eyni zamanda, dərman reklamı və satışı zamanı əhalinin yanlış məlumatlandırılmaması üçün dövlət nəzarəti vacibdir.

Dərman asılılığı, antibiotik rezistentliyi və özbaşına müalicə cəmiyyət üçün sosial problem hesab olunur. Bu səbəbdən dərman istifadəsi mədəniyyətinin formalaşdırılması, ictimai maarifləndirmə işləri aparılmalıdır.

Ən Çox Verilən Suallar