Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası 1991-ci ilin dekabrında yerli erməni rəhbərliyi tərəfindən elan edilmiş, ancaq beynəlxalq aləmdə tanınmayan inzibati qurum kimi tarixə düşüb. Regionun Sovet İttifaqı dağılarkən yaranan gərginliyi, etnik münaqişəni və Ermənistan ilə Azərbaycan arasındakı münasibətləri kəskinləşdirdi. Qarabağın strateji əhəmiyyəti, təbii sərvətləri və coğrafi mövqeyi tərəflərin rəqabətini daha da şiddətli etdi. Qarabağda yerləşən şəhər və rayonlarda yaşayan müxtəlif etnik qruplar arasında qarşılıqlı etimadsızlıq artdı, bu da genişmiqyaslı müharibəyə gətirib çıxardı. Hər iki tərəf sülh danışıqlarına cəhd etsə də, uzunmüddətli həll tapılmadı. 1994-cü ildə atəşkəs elan olunsa da, siyasi status məsələsi həll olunmamış qaldı. 2020-ci ildə yeni hərbi əməliyyatlar zamanı Azərbaycanın Silahlı Qüvvələri regionun böyük hissəsini nəzarətə qaytardı. Qondarma respublikanın rəhbərliyi və strukturları dağılmağa başladı. Dağlıq Qarabağın adi yaşayış məntəqələrində bir daha muxtariyyət ideyasının bərpası üçün cəhdlər qeyri-mümkün görünür. Münasibətlər indi beynəlxalq hüquq çərçivəsində, diplomatik yollarla nizama salınır. Qarabağ məsələsi regionun sabitliyi, təhlükəsizlik siyasəti və humanitar problemlərlə bağlı beynəlxalq müzakirələrin gündəmində qalır.
Tarixi arxa plan
Dağlıq Qarabağ 1923-cü ildə Azərbaycan SSR-in tərkibində muxtar vilayət statusu alaraq yaradıldı. Bu qərar etnik ermənilərin sıx məskunlaşdığı dağlıq ərazinin inzibati idarəçiliyini tənzimləmək məqsədi ilə qəbul edildi. Sovet dövründə vilayətin yerli sovet hakimiyyəti erməni dili və mədəniyyətinin qorunmasını təmin edən xüsusi səlahiyyətlərə malik idi.
1988-ci ildə başlayan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı erməni separatçı qüvvələri muxtariyyətin tələblərini Ermənistan SSR-ə birləşdirilmə perspektivi ilə genişləndirdi. Bu addım vahid sovet hüququ çərçivəsini pozaraq qarşıdurmanı hərbi fazaya keçirdi.
Proklamasiya və ilk illər
1991-ci il dekabrın 10-da Dağlıq Qarabağ Xalq Məclisi “Dağlıq Qarabağ Respublika”sının yaradıldığını elan etdi. Yeni qurumun Konstitusiya layihəsi hazırlandı, parlament və prezident institutu formalaşdırıldı. Başçı seçkisi 1992-ci ilin martında keçirildi.
Buna baxmayaraq, beynəlxalq ictimaiyyət heç bir dövlət tərəfindən qondarma respublikanı tanımadı. BMT Təhlükəsizlik Şurası Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təsdiqləyən qətnamələr qəbul etdi. DQQryanı Azərbaycana təkrar birləşdirməyə çağırdı.
Siyasi status və beynəlxalq münasibətlər
Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasını yalnız bir neçə qeyri-rəsmi subyekt tanıdı və rəsmən tanıyan dövlət olmadı. Onun nümayəndəlikləri bəzi ölkələrdə qeyri-rəsmi ofislər səviyyəsində fəaliyyət göstərməyə cəhd etdi.
Azərbaycan Respublikasının mövqeyi Qarabağın konstitusiya baxımından ayrılmaz hissəsi olduğuna görə, regionda separatçı quruma legitimlik vermək mümkün sayılmadı. ATƏT-in Minsk Qrupu formatında aparılan danışıqlar da Dağlıq Qarabağın status məsələsini müzakirə mövzusuna çevirsə də, konkret nəticə əldə edilmədi.
Sosial-iqtisadi vəziyyət
1990-cı illərin əvvəllərində başlayan müharibə ekonomini dağıtdı, sənaye müəssisələri və infrastruktur məhv edildi. Regionun iqtisadi sabitliyi pozuldu, əhali aclıq və işsizliklə üzləşdi. 1994-cü il atəşkəsindən sonra qeyri-rəsmi respublika öz daxili iqtisadiyyatını məhdud imkanlarla dirçəltməyə çalışdı.
Dağlıq Qarabağda ayrı-ayrı kənd təsərrüfatı layihələri, üzümçülük, heyvandarlıq və kiçik sənaye sahələri bərpa olundu. Yolların və enerji şəbəkələrinin bərpası üzrə beynəlxalq və xeyriyyə təşkilatlarının yardımı olduqca məhdud qaldı.
İnsan haqları və humanitar məsələlər
Münaqişə nəticəsində regiondan 250 mindən çox azərbaycanlı məcburi köçkünə çevrildi. Qondarma respublika dövründə bu şəxslərin geri dönməsi və mülkiyyət hüquqlarının təmin edilməsi əsas problemlərdən biri oldu.
Erməni icması isə bombardman və təxribat zamanı zərərlə üzləşən mülki şəxslərin də hüquqlarının qorunmasını tələb etdi. Hər iki tərəfdən insan haqları pozuntularına dair hesabatlar hazırlanaraq beynəlxalq qurumlara təqdim olundu.
Mühacirət və demoqrafik dəyişiklik
Müharibə nəticəsində əhali tərkibi kəskin dəyişikliyə məruz qaldı. 1992–1994-cü illərdə bir neçə yüz min insan regionu tərk etdi. 2020-ci ildə ikinci müharibə dalğasında əlavə 100 mindən çox nəfər məcburi köçkünə çevrildi.
Bu demoqrafik itkini kompensasiya etmək üçün fərdi mülkiyyətlərin geri qaytarılması, qayıdan məcburi köçkünlərin yerləşdirilməsi və bərpa layihələri həyata keçirilir. Hazırda regionda əhalinin etnik tərkibi yenidən formalaşma mərhələsindədir.
Böhran və sülh təşəbbüsləri
1994-cü il atəşkəsi Minsk Qrupu çərçivəsində sülh danışıqlarını günün əsas mövzusuna çevirdi. 2020-ci ildə Rusiyanın vasitəçiliyi ilə yeni humanitar atəşkəs əldə edildi. Müəyyən rayonlar Azərbaycan nəzarətinə qaytarıldı.
Bundan sonra BMT, Avropa Şurası və digər beynəlxalq qurumlar regionun bərpası və məcburi köçkünlərin geri qayıtması üçün planlar təqdim etdilər. Hazırda danışıqların əsas mövzusu Dağlıq Qarabağda təhlükəsizlik zaminlərinin təmin edilməsidir.
Azərbaycanın bərpası sonrası vəziyyət
2020-ci ilin noyabrında əldə edilmiş sülh razılaşmasına əsasən Azərbaycan Silahlı Qüvvələri işğaldan azad edilmiş ərazilərdə yenidən inzibati hakimiyyəti bərpa etdi. Qondarma qurumun struktur elementləri ləğv edildi.
Bərpa prosesi infrastrukturun bərpası, yeni yaşayış məskənlərinin tikilməsi və məcburi köçkünlərin yerləşdirilməsini əhatə edir. Dağlıq Qarabağın bəzi kiçik yaşayış məntəqələrinin taleyi hələ də müəyyənləşməyib və danışıqlar mövzusudur.
| İllər | Başlıca hadisə |
|---|---|
| 1991 | Dağlıq Qarabağ Respublikasının elan edilməsi |
| 1992–1994 | Birinci Qarabağ müharibəsi və atəşkəs |
| 1994–2020 | Status-kvo şəraitində muxtariyyət strukturlarının fəaliyyəti |
| 2020 | İkinci Qarabağ müharibəsi, bir sıra rayonların azad edilməsi |
| 2020–indiyədək | İnzibati bərpa, məcburi köçkünlərin geri dönüş proqressi |
Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası sovet imperiyasının dağılması fonunda regional hakimiyyətin etnik və siyasi müstəvidə formalaşmasının bariz nümunəsi oldu. 1991-ci ilin sonlarında elan edilən respublika beynəlxalq aləmdə tanınmadı və uzun müddət davam edən münaqişə mülki əhali üçün böyük humanitar problemlər yaratdı. 1994-cü il atəşkəsi regionda sülhü təmin etməyə cəhd etsə də, status-kvo heç vaxt etibarlı sülh mühiti yaratmadı. 2020-ci ilin payızında baş vermiş ikinci müharibə nəticəsində Azərbaycan Silahlı Qüvvələri azad olunmuş ərazilərdə suverenliyi bərpa etdi. 30 ilə yaxın mövcud olan qondarma strukturlar ləğv edildi və regionun beynəlxalq hüquqa uyğun yenidən təşkili başlandı. Hazırda iri beynəlxalq təşkilatlar regionun inkişafı, infrastrukturun bərpası və məcburi köçkünlərin yerləşdirilməsi üzrə bərabərhüquqlu səy göstərirlər. Azərbaycanın Qarabağdakı etnik harmoniya və iqtisadi xilas planları uzunmüddətli sabitliyin təməlini qoyur. Qondarma respublikanın tarixindən alınan dərslər göstərir ki, etnik zəmində qurulan süni inzibati strukturlar münaqişə və ayrılıqdan başqa nəticə vermir. İnsan haqları və beynəlxalq hüquq prinsipləri regionun duru əmin-amanlığını təmin etməyin yeganə yoludur. Yeni mərhələdə Dağlıq Qarabağ sabit, təhlükəsiz və tarixi bütövlüyə uyğun idarə edilən ərazi vahidi kimi formalaşacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Dağlıq Qarabağ Respublikasının yaradılması 1991-ci ilin dekabrına təsadüf edir. Yerli erməni rəhbərliyi həmin ay parlament qərarı ilə muxtariyyət statusundan əlavə, respublika elan etdi. Həmin qərar beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən rəsmi tanınmadı və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə zidd sayıldı.
Beynəlxalq ictimaiyyət, o cümlədən BMT Təhlükəsizlik Şurası Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasını tanımadı. Qətnamələrdə Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü təsdiqləndi. Bir sıra dövlətlər Xankəndidə qeyri-rəsmi ofisləri olsa da, rəsmi diplomatik tanınma həyata keçirilmədi.
1992–1994-cü illərdə baş vermiş müharibə Ermənistan qüvvələrinin Dağlıq Qarabağ və ətraf yeddi rayonu işğal etməsinə gətirib çıxardı. 1994-cü il mayın 12-də müvəqqəti atəşkəs razılaşması imzalandı. Atəşkəs münaqişənin dondurulmasına səbəb oldu, lakin siyasi status həll olunmadı.
2020-ci ilin sentyabrında başlayan hərbi əməliyyatlar Ermənistan silahlı qüvvələrinin mövqelərinə ciddi zərbələr endirdi. 2020-ci il noyabrın 10-da Rusiya vasitəçiliyi ilə yeni humanitar atəşkəs razılaşması əldə edildi. Bu razılaşmaya əsasən, erməni qüvvələri Azərbaycanın bəzi rayonlarından çıxarıldı və suverenlik bərpa olundu.
Elan edilən Dağlıq Qarabağ Respublikası prezident, parlament (Milli Məclis) və nazirlər kabinətinə malik oldu. Sahə idarəçiliyi, daxili işlər, müdafiə nazirləri təyin edildi. Lakin bu strukturlar beynəlxalq hüquqa əsaslanmadan, faktiki olaraq yalnız işğal olunmuş ərazilərdə qüvvədə qaldı.
27 il davam edən status-kvo dövründə məcburi köçkünlərin problemi acınacaqlı vəziyyətə gətirib çıxardı. Azərbaycanlı və erməni qardaşlıqlarında çoxsaylı insan haqları pozuntuları yaşandı. Qida, tibbi xidmət və istedadlı kadr çatışmazlığı humanitar yardıma olan tələbi artırdı.
Rusiya sülhməramlılarının yerləşdirilməsi fonunda 2020-ci il noyabrın 10-da imzalanmış humanitar atəşkəs protokolu sonrası faktiki repressiya başlandı. Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası rəhbərliyi 2023-cü ilin payızında bütün inzibati strukturları ləğv etmək qərarı verdi. Regionda Azərbaycan qanunvericiliyi tam bərpa edildi.
Azərbaycanda Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlarda infrastrukturun bərpası üzrə Milli Dirçəliş Proqramı təsdiq edildi. Yeni yollar, körpülər, məktəblər və xəstəxanalar tikilir. Məcburi köçkünlərin evlərinə qayıdışı üçün yaşayış kompleksləri inşa olunur. Bərpa işlərində beynəlxalq donorlar da iştirak edir.
Region faktiki olaraq Azərbaycan Respublikasının suveren ərazisi kimi idarə olunur. BMT qətnamələri Azərbaycan qanunvericiliyini dəstəkləyir. Beynəlxalq müşahidəçilər regionda sülhün və təhlükəsizliyin qorunmasına nəzarət edir.
Regionun sülh yolu ilə bərpası və etnik harmoniya təminatı istiqamətində diplomatik cəhdlər davam edir. Azərbaycanda məcburi köçkünlərin sosial müdafiəsi, yerli icmaların əməkdaşlıq proqramları hazırlanır. Azərbaycan və Ermənistan qurulacaq dialoq mexanizmi vasitəsilə qarşılıqlı etimadı gücləndirməyi hədəfləyir.
